Dossier Herdenken – #WijHerdenken
4 en 5 mei kunnen dit jaar niet op een traditionele manier gehouden worden door de coronacrisis. Dat is erg jammer, vooral omdat 2020 een bijzonder lustrumjaar is en het een van de laatste keren zou zijn dat er overlevenden aanwezig zullen zijn. Veel evenementen worden op een inventieve manier aangepast, zodat mensen toch op afstand of online deel kunnen nemen. Hoe zullen Nederlanders en – in het bijzonder jongeren – 4 en 5 mei beleven?
Deze vraag stelde ik ook in een Skype-gesprek met de drie andere leden van het platform ‘Wij Herdenken’; een platform dat op zoek is naar nieuwe creatieve vormen om de verhalen van de Tweede Wereldoorlog levend te houden en verschillende perspectieven van de oorlog zichtbaar te maken. Sinds 1945 is de beeldvorming over de Tweede Wereldoorlog weliswaar diverser geworden, maar wij denken dat dit nog beter kan.
75 jaar na de oorlog zijn er verschillende ontwikkelingen te zien in de beeldvorming over de oorlog. Net als in veel andere Europese landen werden direct na het einde van de oorlog met name de verzetslieden in Nederland vereerd die moedig hadden gestreden tegen de nazi’s. Dit veranderde in de jaren zestig, toen de aandacht verschoof naar de slachtoffers, bovenal die van de Holocaust. Lange tijd waren de verzetslieden daardoor minder nadrukkelijk aanwezig in de Nederlandse geschiedschrijving en werd er nauwelijks over ze gesproken. In veel populaire speelfilms, bijvoorbeeld De overval (1962), bleven zij echter wel de boventoon voeren, omdat de magie van deze avontuurlijke helden een grote aantrekkingskracht had op een breed publiek.
Vooral sinds het einde van de twintigste eeuw wordt geprobeerd om de oorlog zoveel mogelijk vanuit verschillende perspectieven te belichten: die van verzetsstrijder, slachtoffer, dader en collaborateur, maar ook bijvoorbeeld het Indisch perspectief krijgt steeds meer aandacht. Een goed voorbeeld is het initiatief ‘ZwartxOranje’ waar onder andere het perspectief van West-Afrikanen wordt belicht die tijdens de Tweede Wereldoorlog in het KNIL-leger tegen de Japanners vochten.
Tegelijkertijd – en dat is opmerkelijk – is er de afgelopen jaren ook weer meer ruimte in de geschiedschrijving gekomen om de verzetslieden vanuit een heroïsch perspectief te belichten. Ook in de populaire cultuur blijven deze ‘grote’ verhalen van nationale helden tot de verbeelding spreken bij het grote publiek. Een goed voorbeeld hiervan is de populariteit van Soldaat van Oranje – De Musical. In deze musical wordt verzetsheld en Engelandvaarder Erik Hazelhoff Roelfzema als een echte held verbeeld die moedig strijdt tegen de nazi’s. Hij is het prototype van een witte mannelijke held die vocht voor koningin en vaderland en zijn vrienden oproept hem te volgen. Dit sentiment wordt vertolkt in het lied ‘Als wij niets doen, wie dan?’.
De bezoekersaantallen van deze musical laten zien dat dit heldenverhaal nog steeds een grote aantrekkingskracht heeft op veel Nederlanders. Het gevaar hiervan is dat andere perspectieven of alledaagse verhalen langzaam vergeten worden, omdat ze niet passen in het format van een kaskraker. Bovendien ligt de nadruk in de meeste (populaire) verbeeldingen van de Tweede Wereldoorlog nog steeds op de Europese verzetshelden en geallieerde bevrijders en zijn er maar weinig bekende Nederlandse producties over de oorlog in Zuidoost-Azië.
Deze andere verhalen worden wel verspreid in een kleine kring geïnteresseerden die al actief betrokken is bij het organiseren van herdenkingen, maar het blijft lastig om er meer aandacht voor te krijgen bij een groter publiek.
Wij zijn daarom van mening dat digitale tools, zoals vlogs of social media, ervoor zorgen dat oorlogsverhalen toegankelijker worden voor een breder publiek. Daarnaast vergroot het de diversiteit van verhalen over de oorlog. Ook de Instagram van ‘Wij Herdenken’ biedt daartoe een platform. Jongeren kunnen oorlogsverhalen uit hun eigen kring met ons delen. Ook willen we graag horen en zien hoe zij tijdens de coronacrisis stil staan bij de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en de vrijheid op 5 mei vieren.
De aangepaste herdenking vanwege de coronacrisis kan daarom, volgens ons, ook gezien worden als een startpunt om nieuwe dimensies te geven aan 4 en 5 mei en andere oorlogsherdenkingen. Door gebruik van digitale platforms bereik je een nieuwe generatie, en komt er meer ruimte voor andere verhalen en diversiteit. Het kan bovendien een nieuwe aanleiding zijn voor jongeren om actiever betrokken te zijn bij de herdenkingen. Want, om de Soldaat van Oranje vrij te parafraseren, ‘als zij niets doen, wie dan?’
Laurie Slegtenhorst is historicus en promoveerde in oktober 2019 op het proefschrift ‘Echte Helden’. De popularisering van de Tweede Wereldoorlog in Nederland sinds 2000 aan de Erasmus School of History, Culture and Communication. Zij maakt samen met Wouter Neuhaus, Matthias Ouwejan en Naomi Jager deel uit van het platform ‘Wij herdenken’. Meer interesse: wijherdenken@gmail.com.
