Wat is een zeeman? (1) De moderne interpretatie van een stereotype

De nieuwste tentoonstelling van het Scheepvaartmuseum ‘The Ultimate Sailor’ is een interessant startpunt voor uiteenlopende discussies.

Een zeeman is een beer van een vent in een spijkerbroek, een geruit overhemd met slordig opgestroopte mouwen. Op zijn onderarm zie je een half verbleekte tatoeage van een anker of een naakte vrouw. Z’n haar is warrig, zijn baard is tamelijk lang. In zijn mondhoek hangt permanent een sjekkie. Hij heeft geen vrouw en geen kinderen, en is het liefst in zijn eentje. Hij kijkt neer op iedereen die niet op zee vaart.

Zeeman met een zuidwester en een pijp
Hendrik Jacobus Scholten, 1836 – 1907, Rijksmuseum

Dat schreef ik aan collega-correspondent Erik de Lange, op de dag dat we samen in het Scheepvaartmuseum de opening bezochten van de tentoonstelling ‘The Ultimate Sailor: under construction.’ De centrale vraag van die tentoonstelling: wat is een zeeman? Omdat Erik onderzoek doet naar negentiende-eeuwse piraterij, is hij bij uitstek gekwalificeerd om uitspraken te doen over dit onderwerp. Ons eigen beeld van een zeeman kwam aardig overeen, zo bleek. Rafelig, onverzorgd; zijn interpretatie beschrijft hij binnenkort zelf in een blog.

Vissticks
In het museum bleek dat we toch een paar clichés vergeten waren. Terwijl we blauwe cocktails dronken, somde conservator film en fotografie Sara Keijzer ze op: ‘U ziet misschien een onverschrokken messentrekker. U ziet een noeste figuur met een witte baard en een pijp. U ziet tatoeages, spierbundels, zuidwesters, gegroefde koppen en een houten been. U ziet ook een grote glimmende schaal vol met goudgebakken vissticks, een neut Berenburg of een blik spinazie.’

Popeye the sailor man

Erik en ik voerden onderwijl uiteenlopende discussies. Waarom denken we allemaal aan dezelfde man als we ‘zeeman’ denken? Wat waren de verschillen tussen de zeventiende-eeuwse en negentiende-eeuwse kaapvaart op de Middellandse Zee? En een interessant punt wat mij betreft: Is de zeeman van de winkelketen wel een echte zeeman? Dat is toch meer een matroos? Wat is het verschil tussen de twee?

Uitvergroten
De premisse van deze expositie is deze, vertelde Keijzer: ‘Het beeld van de zeeman als de stoere masculiene figuur houdt nog steeds stand, terwijl het risicovolle en avontuurlijke aspect van zijn beroep voor een groot deel verdwenen is.’ Dus, legde zij uit: ‘Aan vier fotografen is gevraagd om te reflecteren op dat beeld, om het omver te werpen, het uit te vergroten, naar het nu te trekken.’ Dat is belangrijk, vulde trendwatcher Farid Tabarki aan, omdat de moderne, ‘fluïde’ maatschappij, nieuwe beelden nodig heeft om die stereotypen te vervangen.

Aisha Zeijpveld, uit de serie Meisje Loos,
te zien in het Scheepvaartmuseum

Meisje Loos
De opdracht heeft geleid tot vier verschillende beeldende projecten, met inderdaad allemaal een eigen invalshoek. Opvallend: op geen enkel werk is een échte zeeman te zien – een kleine teleurstelling was dat wel. Maar daar staat tegenover dat de kunstenaars veel associaties teweegbrengen. Eén van de vier series, van Aisha Zeijpveld, combineert bijvoorbeeld high end fashion-fotografie met een vleugje maatschappijkritiek in een verwijzing naar de avonturen van als man verklede zeevrouwen uit de zeventiende eeuw. Aisha Zeijpveld maakte met haar fotoserie ‘Meisje Loos’ wat mij betreft een aansprekende en perfect uitgevoerde kruising tussen cliché en droom.

De titel van Zeijpvelds serie doet denken aan een vrouw als Maritgen Jans, alias David Jansz, een zeventienjarige matroos met pluimen op de hoed en een ‘schone tronie’, die zich in 1628 als man verkleed de zee op waagde en haar vermomming de hele reis wist vol te houden. Toen ze ziek werd, aan de Goudkust, vervingen haar maten haar hemd, waarop ze ontmaskerd werd. Iets met maskers spreekt uit de foto met de zwarte hoed.

All is not lost,  Koen Hauser – courtesy The Ravestijn Gallery,
te zien in het Scheepvaartmuseum

Verloren
De film ‘All is not lost’ van Koen Hauser was mij een raadsel, maar dat komt misschien omdat ik geen fan ben van conceptuele videokunst. Prachtig gestylede mannequins met daartussen af en toe een plaatje van een echte drenkeling, gered uit de Middellandse Zee. Een beetje een ranzig, verloren gevoel kreeg ik daarvan. Misschien was dat juist de bedoeling van de kunstenaar – in dat geval is zijn werk natuurlijk zeer geslaagd.

Enfin: wie een verrassende, tot discussie uitnodigende tentoonstelling over zeemannen in zijn leven heeft gemist, kan tot 29 september in het Scheepvaartmuseum terecht voor ‘The Ultimate Sailor: under construction.’ Educatieve tip: de discussie komt vooral goed op gang als men vóór het bezoek het eigen beeld van een zeeman noteert…