Wassenaar, 1952: De erfenis van het baanbrekende herstelbetalingsproces na de Holocaust
Op 21, 22 en 23 maart 2022 vond het congres Wassenaar 1952: Re-Inventing Reparations plaats, waarin de onderhandelingen van 1952 te Wassenaar voor de herstelbetalingen van (West-)Duitsland aan de Israëlische staat en de Jewish Claims Conference werden onderzocht. De conferentie had als doel om de onderhandelingen opnieuw te herzien vanuit historische, juridische en internationale invalshoeken, precies zeventig jaar na dato.
De interdisciplinaire bijeenkomst is ingebed in het vijfjarig Alfred Landecker Stichting project: The Global Politics of Memory and Forgetting geleid en gecoördineerd door Lorena De Vita en mogelijk gemaakt door de Utrecht Young Academy en een Academic Early Career Partnership van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) toegekend aan Lorena De Vita.
De onderhandelingslocatie van 1952, Kasteel Oud Wassenaar. Bron: Fototechnische dienst van de politie van Wassenaar, het Digitaal Fotoarchief van de gemeente Wassenaar.
De conferentie werd afgetrapt met een openingsevenement op de onderhandelingslocatie van maart 1952: Kasteel Oud Wassenaar. Het brede publiek – van nationale ministeries, ambassadeurs en internationale organisaties – werd aangemoedigd om terug te denken aan de lange en moeilijke onderhandelingen. De gebeurtenissen werden geanalyseerd vanuit historisch, diplomatiek en ethisch/religieuze perspectieven, dankzij de panelleden Ido de Haan (Universiteit Utrecht), Rabbi Shmuel Katzman (Rabbinaat Den Haag), Jacco Pekelder (Directeur Centrum voor Nederlandse Studies) en Morritz Schmid-Drechsler (Hoofd van de afdeling Pers en Cultuur, Ambassade van de Bondsrepubliek Duitsland in het Koninkrijk der Nederlanden). Het panel van deze avond kan worden teruggekeken via de volgende link.
Het openingsevenement werd opgevolgd door een tweedaags academisch symposium in het Trippenhuis (KNAW).
Wassenaar 1952 is vaak, terecht, bestudeerd als een belangrijk keerpunt in de geschiedenis en wordt gezien als een belangrijke mijlpaal in hoe wij vandaag de dag over herstelbetalingen denken. Tijdens dit symposium is er gepoogd om dit begrip van herstelbetalingen te historiseren en is er nagedacht over de nalatenschap van de onderhandelingen. Het symposium bestond uit vijf paneldiscussies, waarbij er op de eerste dag gefocust werd op de geschiedenis van de onderhandelingen en op de tweede dag de bredere implicaties van deze onderhandelingen werden besproken.
Lorena De Vita opende de conferentie door het belang te benadrukken van een nieuwe beoordeling van de Wassenaar-onderhandelingen. Constantin Goschler besprak in zijn keynote vervolgens de juridische en historische implicaties van de Wassenaar onderhandelingen.
Het eerste panel belichtte de nieuwe perspectieven en benaderingen waaruit de herstelbetalingen kunnen worden bestudeerd. Kathrin Bachleitner en Eldad Ben-Aharon bekeken de onderhandelingen vanuit memory studies, internationale betrekkingen en de politiek van emoties. Gideon Reuveni belichtte de omstreden vraag wie er in die tijd aan de onderhandelingstafel plaats zou nemen.
In het volgende panel werd de voorgeschiedenis en context van de onderhandelingen onderzocht. Zo besprak Linda Kinstler de vergetelheden in relatie tot de onderhandelingen en Ronald Zweig het ontstaan van de Jewish Claims Conference. Wouter Veraart beargumenteerde hoe 1952 als keerpunt in de geschiedenis en het recht van herstelbetalingen gezien kan worden. José Brunner en Iris Nachum bespraken de juridische ficties waar de Holocaust-overlevenden mee te maken kregen.
De eerste dag werd afgesloten met een persoonlijke en antropologische keynote van Susan Slyomovics. In haar lezing besprak ze de verschillen in acceptatie van de herstelbetalingen tussen haar moeder en grootmoeder, beide Holocaust-overlevenden. De twee keynotes vormden een mooie cirkel door de erfenis van 1952 vanuit verschillende invalshoeken te bespreken.
De eerste pagina van de Luxemburg Overeenkomst, die voortvloeide uit de onderhandelingen in Wassenaar. Bron: Verenigde Naties.
De tweede dag startte met een panel over het herdefiniëren van herstelbetalingen in de twintigste eeuw, waarbij Hanco Jürgens en Marieke Oprel een inkijkje gaven in de relatief onbekende verhalen na de herstelbetalingen, zoals de vraag hoe de objecten werden teruggegeven aan de Joodse gemeenschap en de rol van internationale organisaties in het herstelbetalingsproces.
In het vierde panel werd er gekeken naar andere gebieden in relatie tot herstelbetalingen. Henning Melber en Hannah Goozee wisten het publiek te boeien door de casussen Namibië en Zuid-Afrika in relatie tot herstelbetalingen te bespreken. Nicole Immler wees op Susan Neiman’s “Learning from the Germans”, een controversiële maar belangrijke oproep tot herstelbetalingen voor slavernij op basis van de onderhandelingen in 1952. De casussen lieten zien dat ook in andere omstandigheden Wassenaar 1952 als precedent kan worden beschouwd.
Tot slot volgde het panel met een focus op de mentale gevolgen van de vervolging op de lange termijn. Zo sprak Lukas Welz hoe niet alle categorieën worden meegenomen in het herstelbetalingsproces en liet Luke Moffett de ‘vergeten lessen’ van de onderhandelingen zien. Brianne McGonigle Leyh eindigde door te noemen dat er belangrijke stappen zijn gezet zijn sinds de onderhandelingen, maar pleitte ook voor het belang van transformatieve herstelbetalingen.
Lorena De Vita en Stephan Parmentier sloten de conferentie af met de belangrijkste punten uit de conferentie. Zo werd de noodzaak aangehaald om terug te kijken op de geschiedenis van de onderhandelingen en op het cruciale belang van de interdisciplinaire dialoog. De belangrijkste conclusie van de conferentie was, zoals in alle panels naar voren kwam: hoewel de onderhandelingen zeventig jaar geleden plaatsvonden, kan er nog veel geleerd worden van Wassenaar 1952 en kunnen ze ons aanmoedigen vol te houden in vergelijkbare (soms onmogelijke) processen vandaag de dag.
Anouschka Witte is masterstudent Internationale Betrekkingen in Historisch Perspectief aan de Universiteit Utrecht. Ze is verbonden aan het onderzoeksproject Re-Inventing Reparations als stagiaire.
