Verslag van de Nacht van de Geschiedenis 2022

Op zaterdagavond 29 oktober 2022 was het weer tijd voor de jaarlijkse Nacht van de Geschiedenis in het Rijksmuseum in Amsterdam. Dit jaar was het thema ‘Wat een ramp!’.

Rampen van alle tijden

Het was niet misplaatst dat op de avond van 29 oktober mensen verkleed als zombies en vampiers door de straten van Amsterdam liepen onderweg naar Halloweenfeestjes, terwijl in het Rijksmuseum de Nacht van de Geschiedenis 2022 met als thema ‘Wat een ramp!’ plaatsvond. Zo snel zal de wereld niet vergaan, maar bezoekers van de Nacht werden wel geconfronteerd met allerlei rampen uit de geschiedenis, van de Kleine IJstijd tot de steeds verder uit de hand lopende klimaatcrisis. Dat rampen van alle tijden zijn, bleek meteen uit een blik op het programmaboekje, dat vol stond met allerlei activiteiten uit alle tijdvakken. Voor wie niet kon kiezen uit al het onheil had de organisatie vier verschillende ramproutes uitgezet, die de bezoeker met een focus op één soort ramp meenam door het museum. Zin in klimaatrampen, bijvoorbeeld? Dan kon je beginnen met een panelgesprek in de bibliotheek over milieubewustzijn en -activisme, gevolgd door een rondleiding over de crisis in de relatie tussen dieren en mensen, met als afsluiter de klimatologische rampen uit de zeventiende eeuw. Maar ook zonder vooraf uitgestippelde route was er genoeg te ontdekken; van panelgesprekken tot vioolconcerten en van literaire rondleidingen tot een ‘omgang met rampen’-meditatie.

Omgang met crises

De avond opende met een keynote van hoogleraar Beatrice de Graaf, die het publiek meenam langs kantelpunten in de geschiedenis van Nederlandse crises en, belangrijker nog, de omgang ermee. Crises zijn van alle tijden, dat bleek maar weer, en grappende opmerkingen over vroegmoderne QR-codes en twitteraars des vaderlands deden het dan ook goed bij het publiek. Een crisis is niet hetzelfde als een ramp, dat wilde De Graaf vooropstellen. Een ramp is een ingrijpende gebeurtenis, maar het wordt pas een crisis als daarbij ook vitale belangen in de samenleving worden geraakt en bestuurders niet goed weten hoe ze ermee om moeten gaan. Die omgang is ook flink veranderd in de afgelopen eeuwen. Een belangrijk kantelpunt in de crisisbeheersing was bijvoorbeeld de Leidse buskruitramp van 1807, toen een schip vol buskruit ontplofte midden in de Leidse binnenstad. Koning Lodewijk Napoleon vestigde toen een traditie door een kijkje te komen nemen; sindsdien is het gebruikelijk dat de koning(in) een rampplek bezoekt. Een ander kantelpunt in de Nederlandse crisisgeschiedenis was de Watersnood van 1953, de laatste crisis waarin de schuld niet bij iets of iemand werd gezocht; zoiets kon nou eenmaal gewoon gebeuren. Dat veranderde in de jaren ’60, toen het steeds onduidelijker werd waar de crisis nou precies over gaat – een soort ‘crisis-crisis’, zou ik bijna willen zeggen. Volgens De Graaf zitten we sindsdien vast in de ‘dramadriehoek’ en is de overheid de eeuwige schuldige en de burger het eeuwige passieve slachtoffer. Die ‘crisiskloof’ moeten we zien te overbruggen, was de mededeling van De Graaf in het volle Rijksmuseum-auditorium.

Rampen van nu

Want wat kunnen de rampen van de geschiedenis leren over de rampen van nu? Het is dan ook geen verrassing dat in de panels ruimschoots aandacht was voor drie van die huidige rampen: de klimaatcrisis, de oorlog in Oekraïne en de vluchtelingencrisis in Europa. Zelf was ik bij twee van de ‘Crisis in Europa’ Oekraïne-panels, waar in het eerste gesprek keynote-spreker Beatrice de Graaf en NIOD-onderzoeker Thijs Bouwknegt in gesprek waren over transitional justice in Oekraïne. Want de oorlog is misschien nog niet voorbij, we zijn al bezig met het nadenken over het verwerken ervan. Dat verwerken kan op verschillende manieren en is in de geschiedenis ook op verschillende manieren gebeurd, zo legden De Graaf en Bouwknegt uit. Tribunalen zijn natuurlijk het bekendste voorbeeld, maar ook waarheids- en verzoeningscommissies zijn een optie. Luisteraars kregen een spoedcursus transitional justice door de geschiedenis heen, en dat er veel te vertellen is in het ineens hele korte halfuur werd meteen duidelijk. Het verwerken van rampen nadat ze plaats hebben gevonden is niet eenvoudig en het zoeken naar gerechtigheid evenmin. In Oekraïne zien we vooral dat er ontzettend veel gedocumenteerd wordt. Misschien zelfs te veel, want er kan ook competitie ontstaan als te veel partijen dezelfde gebeurtenissen willen vastleggen, zo stelt Bouwknegt. Na deze vogelvlucht door de problemen na een ramp, richtten de andere panels zich weer op de omgang met de rampen zelf.

Het waren grote onderwerpen die de panelgesprekken behapbaar probeerden te maken. Te groot misschien, want in het halfuur dat voor elk gesprek stond, kon lang niet alles besproken worden en was het telkens haasten naar de volgende activiteit. Toen het programma afgelopen was en er alleen nog een enigszins misplaatste dj in het Atrium draaide, begaf ik me door alle verklede mensen weer naar huis. Welke ramp er ook zal komen, zij waren er klaar voor.

Iris Bouman is de redactieassistent bij BMGN – Low Countries Historical Review en student van de master Holocaust- en Genocidestudies van het NIOD en de Universiteit van Amsterdam.