Dossier Herdenken – Traditioneel herdenken in een digitale wereld

Een toespraak van de koning op een lege Dam. Kransen die namens oorlogsgetroffenen, veteranen en instanties worden gelegd en niet door henzelf. De taptoe die van balkons of voortuinen overal in het land wordt meegeblazen. De nationale dodenherdenking 75 jaar na de bevrijding zal zeker anders dan anders zijn, en in elk geval heel anders dan de organisatoren hadden bedacht. In de schaduw van de Corona-crisis wordt de kern van het herdenken duidelijk. Waar de laatste jaren allerlei nieuwe vormen van herdenken zijn verkend, en rondom bestaande herdenkingspraktijken hele randprogramma’s zijn ontstaan, is de herdenking nu teruggebracht tot de basis: kranslegging, toespraak, volkslied.

Politiek en sociaal

Herdenken is een ritueel waarbij het verondersteld gemeenschappelijke verleden van een groep in herinnering wordt geroepen. Het gaat daarbij niet alleen om het gebaar en de herhaling en herkenbaarheid daarvan, zoals de kranslegging, de vlag of de taptoe. Het gaat vooral over het opnieuw betekenis geven aan het verleden in het heden, zoals in een toespraak. Die betekenis kan in de loop der tijd veranderen, zoals ook de gemeenschap zelf verandert, en zoals de ideeën en belangen veranderen van degenen die in deze gemeenschap in de positie zijn om herdenkingen vorm te geven. Herdenken is daarom per definitie politiek en sociaal. Herdenken draait om het verleden, maar vooral om het heden, en om het individu maar vooral om het collectief.

Collectieve herinnering

Zoiets als individuele herinnering bestaat eigenlijk helemaal niet, schreef de Franse socioloog en filosoof Maurice Halbwachs al in 1925 – geheel tegen de heersende, door Freud geïnspireerde opvatting in. Wat we ons herinneren wordt bepaald door de sociale groepen waarin we verkeren – familie, kerkgemeenschap, dorp, beroepsgroep. Als socialist werd Halbwachs naar Natzweiler gedeporteerd, waar hij begin 1945 stierf. Postuum werd hij een van de grondleggers van de memory studies.

Lineair

Niet alleen is het herdenken nu teruggebracht tot de kern, ook de prominente rol van het traditionele medium televisie valt op, ook op lokaal niveau. Door het hele land worden lokale oorlogsherdenkingen uitgezonden via lokale of regionale zenders. Hoewel on demand de norm was geworden, is er nu grote behoefte aan allemaal tegelijkertijd hetzelfde zien en op je eigen manier meebeleven. Juist het gelijktijdige – in mediatermen ‘lineaire’ – karakter van televisie maakt zowel collectiviteit als individualiteit mogelijk; een combinatie die, zoals Halbwachs al duidelijk maakte, essentieel is voor herdenken. Herdenken is weliswaar aan specifieke plaatsen gekoppeld, maar ook aan specifieke momenten, zoals deze glansrol voor TV duidelijk maakt. Juist op die manier kan gezamenlijkheid worden bewerkstelligd, zeker nu gezamenlijkheid in de publieke ruimte problematisch is.

Online

Maar hoe zit het met de virtuele publieke ruimte? Niets belet ons om online bij het verleden stil te staan, gezamenlijk of individueel. En dat gebeurt ook. Zo kun je via het 4 en 5 mei comité virtueel een bloem leggen bij een oorlogsmonument. In aanloop naar de twee minuten stilte kan heel Nederland vanuit de eigen woonkamer meedoen aan een Smartphone Orchestra via een livestream van de Nationale jongerenherdenking. En er is de #herdenkingschallenge van de scouts en zeekadetten uit Zuid-Holland, die dit jaar op 4 mei zouden worden ingezet bij de herdenking op de Dam. De uitdaging is op zoek te gaan naar informatie over een specifiek oorlogsslachtoffer en hierover een korte video te plaatsen op social media. Door zelf op zoek te gaan naar het verhaal van een oorlogsslachtoffer en dit verhaal in eigen woorden te vertellen, krijg je een band met de persoon en het verhaal, zo is het idee. Het herdenken tijdens de twee minuten stilte op 4 mei krijgt zo een persoonlijke inhoud: je staat letterlijk even stil bij die persoon. In Nederland zijn er tienduizenden oorlogsslachtoffers te herdenken. Als iedereen van de jongere generaties een slachtoffer herdenkt, worden bij elkaar opgeteld tienduizenden slachtoffers herdacht. Doordat we allemaal op dezelfde wijze herdenken, ontstaat er alsnog verbondenheid, aldus de organisatie.

Traditie

Nu herdenkingsplaatsen onbereikbaar zijn om gezamenlijk te herdenken, moeten we het dus hebben van het moment en de manier om verbondenheid te creëren. Maar ondanks de vernieuwende vorm van deze online initiatieven, is bloemen leggen, samen muziek luisteren, of persoonlijke oorlogsverhalen doorgeven behoorlijk traditioneel. De laatste jaren heeft het Nationaal Comité 4 en 5 mei op verschillende manieren onderzocht hoe de oorlogsherdenking toekomstbestendig kan worden. Hoewel er allerlei ideeën zijn op dat gebied, lijkt op het moment suprême traditie toch de boventoon te voeren. Veelzeggend, zou Halbwachs hebben gevonden. Niet zozeer over de oorlog, maar over het heden, en over ons.

Eerder verscheen deze bijdrage als column op de website van de Open Universiteit.