Bijdrage – Scott, Napoleon, De Staël – Tegen geschiedenis als duel

Deze maand komt Ridley Scotts nieuwe film Napoleon uit. Hoewel ik niet verwacht dat Scotts Napoleon de geschiedenis precies volgt, hoop ik wel dat zijn film de complexiteit van de napoleontische tijd weet te vangen. Immers, dat lukte maar mondjesmaat met zijn eerdere ‘napoleontische’ film The Duellists uit 1977 (let op: de tekst bevat spoilers over deze film). Die film over twee duellerende huzaren verbeeldt het tijdperk als duaal. In deze driedelige bijdragereeks beargumenteer ik daarentegen dat het napoleontisch tijdvak niet tweezijdig was, maar veelzijdig. Daarom blijkt het ‘duel’ een slechte metafoor. Desondanks is veel geschiedschrijving ‘duaal’, met Napoleon in de hoofdrol tegenover de rest in bijrollen. Met deze reeks toon ik daarnaast dat de invloedrijke intellectueel Madame de Staël net zo goed iconisch was. Waar Napoleon enkel duaal is, biedt het leven van De Staël een blik op ideologische pluriformiteit en (geo)politieke multipolariteit.

Zelf duelleer ik ook wel eens. Niet om de eer, daar heb ik net genoeg van. En al ben ik er niet heel goed in, het is gelukkig niet dodelijk. Nee, ik heb de schermsport weer opgepakt. Pas zag ik trainer Alexander Moraru voor een groep jeugdige floretschermers de balestra uitleggen. De schermleerlingen deden de springerige pas en uitval na. Natuurlijk werden er fouten gemaakt, en veel probeerden het uit zichzelf nog eens. Dat is trainen. Dat je in historische manuscripten nog wel eens uitvallen ziet waarbij de voeten kruisen, voegde Moraru toe, en dat je dat nu alleen nog maar terugziet bij de flêche.[1]

Modern schermen heeft inderdaad een historische, martiale basis. De bekende militaire theorist Von Clausewitz noemde oorlog niets dan “erweiterter Zweikampf”, of uitvergroot tweegevecht.[2] Maar los van de historische sensatie, is het duel wel een goeie metafoor voor de Napoleontische oorlogen?

Twee floretisten van schermvereniging De Drie Musketiers in Nijmegen, in de finale van een intern toernooitje. Foto door Juan Trejo Carvajal, 2023.

Scott & The Duellists

Weliswaar zijn de cinematografie, mysterieuze muziek, authentiek kostuumontwerp en het heerlijk theatrale acteerwerk prachtig. Echter, The Duellists kijkt als een zeer grove versimpeling van het napoleontisch tijdperk. De film focust namelijk op slechts twee hoofdpersonen, Feraud en D’Hubert. Onbedoeld schendt D’Hubert de eer van Feraud, als hij hem officieel mededeelt dat een generaal hem op het matje roept voor illegaal duelleren. Hoewel D’Hubert enkel de boodschapper is, daagt Feraud hem vervolgens keer op keer uit tot duels op sabel, degen en meer.

Feraud representeert Napoleontisch Frankrijk. Immers, zijn primaire manier van conflicten oplossen is geweld, en hij is altijd op zoek naar eer(herstel) en glorie. Zelfs wanneer hij samen met D’Hubert de ontberingen van de Russische veldtocht doorstaat, en van hem een verbroederende slok Schnapps aangeboden krijgt, is dat geen reden voor verzoening. Als Napoleon terugkeert van Elba vecht Feraud met hem bij Waterloo. De film eindigt met Feraud uitkijkend over het Franse landschap, getooid met bicorne. De gelijkenis met Napoleon is onmiskenbaar. Zo, immers, beeldden velen de keizer af toen hij eenmaal verbannen was naar Sint Helena. Overpeinzend, maar uiteindelijk doelloos zonder strijd.

Daartegenover staat D’Hubert, symbool voor gematigder Frankrijk en de rest van Europa. Reflecterend op de uitdagingen van Feraud, zegt hij “I’m not fanatical enough to preservere in this absurdity”. Dit past perfect bij D’Huberts politieke houding. Na 1814 kiest hij de kant van het Bourbon-regime, wonend als aristocraat op het idyllisch platteland. Daar hinkt hij doorheen op een wandelstok, aangetast door decennialange strijd. Net als reactionair, conservatief Europa heeft hij nu behoefte aan rust, orde en stabiliteit.[3]

Napoleon kijkt uit over de zee op Sint Helena, wat een iconisch beeld werd voor zijn val en de laatste jaren van zijn leven. Door een onbekende kunstenaar. Bron: Wikimedia Commons.

Napoleon & de rest

Zo’n duale interpretatie van Napoleons tijd kent historiografische spiegelbeelden. Mogelijk is over geen persoon zo biografisch geschreven als de keizer. Of hij nou als hervormende held, als militaristische schurk of als een combinatie hiervan figureert, al die frames drijven ons bij uitstek naar een duaal beeld. Enerzijds is er de centrale figuur Napoleon, anderzijds alle anderen, veelal in de rol van antagonist op het slagveld. Daarnaast is veel literatuur geschreven vanuit het Frans oogpunt. En Napoleons Frankrijk kon relaties met andere Europeanen bijna uitsluitend begrijpen middels overheersing en oorlog. Daarom is het niet gek dat een beeld ontstaat van een tweestrijd tussen Napoleon en de rest.[4]

Een expliciete focus op Napoleon reduceert zijn tijd dus waarschijnlijk tot een dualistisch verhaal. Alle andere personages en landen worden zo versimpeld tot platte, ééndimensionale spelers. Scotts nieuwe film dreigt dit te doen. Immers, afgaand op de trailer volgen we Napoleons leven vrij minutieus voor zo’n dertig jaar, van revolutie tot Sint Helena. Maar hoeveel begrip, gevoel en interesse gaat uit naar Marie Antoinette, Josephine of het Ottomaanse rijk? Krijgen zij een uitgebreidere functie dan choque en lust opwekken, of locatie waar de piramides beschoten worden? Ik hoop van wel, maar met zoveel focus op Napoleon zal dat moeilijk zijn.[5]

Napoleon in duel met de Pruisische maarschalk Blücher. Deze spotprent wekt de indruk van een tweegevecht. Echter, de ’toeschouwers’ zoals de Duitse boeren en Franse generaals streefden ook hun eigen belangen na. Door Johann Gottfried Schadow, 1814. Bron: Wikimedia Commons.

Pluraliteit & De Staël

De ironie wil dat daadwerkelijke duels juist géén bewijs zijn voor een enorme strijd tussen twee homogene kampen, maar voor het bestaan van uiteenlopende belangen. Immers gingen duels vaak om relatief kleinzielige, individuele eerzucht, die haaks stond op collectieve doelen van legers, sociale groepen en staten. Uitdagingen tot een duel volgden op persoonlijke beledigingen, om een vrouw, uit verveling, of als manier om rekruten te ontgroenen. Bovendien, je kon omkomen. Hiermee dienden soldaten hun land nauwelijks.[6]

Zoveel blijkt bijvoorbeeld uit het korte leven van de éénentwintigjarige Albert. In 1813 diende hij als stafofficier van de Zweedse kroonprins. Het spreekt haast voor zich dat koninkrijk en leger beter zouden functioneren, als hoge functionarissen dodelijk gevaar toch enigszins vermijden. Echter, tijdens de zomer dat jaar kregen Albert en een kozak ruzie om niets minder dan een gokspelletje, waarna de kozak hem doodde in een duel. Kozakken waren niet eens de vijand, de tsaar had recent met Zweden een alliantie gesloten. Echter, voor Albert bleek persoonlijke eer belangrijker dan zijn werk, vorst of bondgenoten.

De bekende letterkundige A.W. Schlegel berichtte Alberts moeder, en schreef dat zijn “tijd werd gekarakteriseerd door deze funeste passie die uw strengheid sinds lange tijd vergeefs heeft geprobeerd te corrigeren”. Desalniettemin, men had Schlegel verteld dat Albert rechtop staand stierf, en dat het leek “dat hij, nadat hij was getroffen, nog probeerde uit te halen voordat zijn sabel uit zijn hand viel”. Kortom, het was allemaal een beetje dommig, maar niet eerloos. [7]

Deze moeder was niemand minder dan Germaine de Staël, mogelijk de invloedrijkste intellectueel van haar tijd. Haar zoons leven bewijst dat het duel een slechte metafoor is voor de napoleontische tijd, en geschiedenis in het algemeen. En dus blijkt Scotts duale beeld een verkeerde representatie. Bovendien, het leven van Madame de Staël zelf toont bij uitstek hoe pluriform de ideologische, politieke en diplomatieke arena was. In het tweede deel van dit drieluik wordt duideijk dat het leven van De Staël tenminste even exemplarisch is voor de napoleontische tijd als diens naamgever zelf, zo niet meer.

Dennis van der Pligt studeerde Militaire geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en Human Geography: Conflicts, Territories & Identities aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

Voetnoten

[1] USJ Fencing Centre, “Highlights of Women Epee Semi Final Choi Injeong KR v Alberta Santuccio IT | Westend Fencing GP”, audiovisueel materiaal, 2:13, 10 maart 2022, https://youtu.be/VCH0S3-XJf8?si=CKEJ_mbylN8vcaNM; Voor een voorbeeld van een succesvolle flêche-aanval, zie het eerste punt van Choi In-Jeong tijdens dit degengevecht. Het filmpje bevat ook een succesvolle verdedigingen tegen een flêche, zie het elfde punt van Alberta Santuccio. Choi en Santuccio scoren middels een flêche een ‘dubbel’ bij respectievelijk hun vierde en tweede punt.

[ 2] Carl von Clausewitz, Vom Kriege, Curt Grützmacher & Jürgen Claus red. (Reinbek bij Hamburg: Rowohlt, 2001 (eerste druk: 1963)), 13; Clausewitz focuste natuurlijk vooral op militaire strategie, militaire operaties en tactiek, en niet zozeer op politieke strategie en diplomatie. Desalniettemin zijn die laatste juist van belang om oorlog voldoende te begrijpen. Ook elders schreef hij nauwelijks over diplomatie, zie Carl von Clausewitz, Der Feldzug von 1813 bis zum Waffenstillstand (Pompejus, 1813), 67.

[3] Scotts weergave is een verfilming van een kort verhaal van Joseph Conrad. Misschien wel nog meer dan Scott benadrukt Conrad de absurditeit van duelleren en, in het verlengde daarvan, oorlog. Voor meer over de film en het kort verhaal zie bijvoorbeeld Roderick Davis, “Conrad Cinematized: The Duellists”, Literature/Film Quarterly 8:2 (1980): 125-132; Gene M. Moore, “History and Legend in “The Duel””, The Conradian 41:2 (2016): 28-46.

[4] Owen Connolly beschreef bijvoorbeeld dat Napoleon voornamelijk goed was in improviseren op het slagveld en tijdens een veldtocht. Zijn vijanden lijken bijna één groot homogeen ancien regime. Owen Connolly, Blundering to Glory: Napoleon’s Military Campaigns (Lanham: Rowman & Littlefield, 2006); David Bell focuste op de link tussen intellectuele cultuur en oorlog. Hij zag ‘totale oorlog’ ontstaan in Frankrijk, met Napoleon als grootste icoon daarvan. Hij laat diplomatie en geopolitiek weg, waardoor de illusie ontstaat dat een tweestrijd plaatsvond tussen ‘oud’ Europa en ‘nieuw’ Frankrijk. David Bell, The First Total War: Napoleon’s Europe and the Birth of Modern Warfare (Londen: Bloomsbury, 2008), vooral 186 e.v.; Andrew Roberts, Leadership in War: Lessons from Those Who Made History (Londen: Penguin, 2020), 1-26; Andrew Roberts, Napoleon the Great (Londen: Allen Lane, 2014);  Zie ook de zeer illustratieve boekrecensies van Bart Funnekotter, “Napoleon was de Verlichting te paard”, NRC, 21 november 2014, https://www.nrc.nl/nieuws/2014/11/21/napoleon-was-de-verlichting-te-paard-1440003-a683296; Peter de Bruin, Napoleon: fantastische filmheld, schitterende schurk”, NRC 27 juli 2021, https://www.nrc.nl/nieuws/2021/07/27/napoleon-fantastische-filmheld-schitterende-schurk-a4052558; Voor een zeer inconsistente interpretatie van Napoleon kun je terecht bij Johan op de Beeck. Zoals Op de Beeck schrijft was Napoleon inderdaad charismatisch en een goed tacticus. Echter, of hij zelf bij uitstek revolutionair, vernieuwend en een “briljant strateeg” was, blijft betwist. Ook al voerde Napoleon op veel plekken in Europa moderne burgerrechten in, daar had hij zelf niet zo aan meegeschreven. Nieuwe militaire organisatie had hij ook geërfd . Bovendien deed Napoleon zelf die burgerrechten teniet, door ze autoritair op te leggen én ander autoritair beleid als inperking van persvrijheid en dienstplicht in te voeren. Het was Napoleon zelf die door zijn gebrek aan strategische en diplomatieke nuance andere mogendheden enkel als vijand of als te overheersen volk beschouwde. Bondgenoten zag hij niet als gelijkwaardig, maar als satellieten. Gebrek aan loyaliteit werd zwaar bestraft, namelijk bijna uitsluitend met oorlog. Die dienstplicht was dus vooral een noodzaak wegens Frankrijks eigen geopolitieke opstelling. Op de Beeck benoemt Napoleons fouten zelf ook wel, maar trekt daar vervolgens nauwelijks conclusies uit. Juist dat maakt zijn geprijs nog merkwaardiger; Johan op de Beeck, Napoleon. Inspiratie voor hedendaags management en leidinggeven (Overamstel Uitgevers België, 2019).

[5] Ridley Scott, “NAPOLEON – Official Trailer (HD)”, audiovisueel materiaal, 2:38, 10 juli 2023, https://youtu.be/OAZWXUkrjPc?si=pJ2ArykaCYOI5fDH.

[6] Bert Gevaert, “Pour l’honneur? Duelling in the army of Napoleon”, Acta Periodica Duellatorum 6:2 (2018): 47, 56, 62, 72.

[7] Georges Solovieff (red.), Madame de Staël, ses amis, ses correspondants. Choix de Lettres (1778-1817) (Parijs: Éditions Klicksieck, 1970), 453-454.