Slavernijverleden in kerkelijk perspectief. Recensie van ‘Christendom en slavernij – Een Nederlands verhaal’

In het afgelopen Herdenkingsjaar Slavernijverleden was er landelijk veel aandacht voor slavernijgeschiedenis via evenementen, exposities en in publicaties. Waar het volgens Museum Catharijneconvent echter nog aan ontbrak, was een overzichtstentoonstelling over de relatie tussen slavernij en christelijke religie. Met ‘Christendom en slavernij’ vult het museum dit gat in en kan het publiek al enkele resultaten bekijken van het lopende onderzoeksproject ‘Kerk en slavernij’ aan de Protestantse Theologische Universiteit.

Museum Catharijneconvent, het rijksmuseum voor christelijk erfgoed, raakte eerder met de tentoonstelling ‘Gospel’ al aan het thema van slavernij in Amerikaanse context. Voor deze nieuwe tentoonstelling besloot het museum om zich te beperken tot de Nederlandse relatie tussen christendom en slavernij. Ondanks die beperking blijft het een veelomvattend en gevoelig onderwerp. Als historicus met ervaring met slavernijonderzoek was ik dan ook benieuwd hoe deze tentoonstelling in Utrecht was vormgegeven.

Aanvullend op de tentoonstelling organiseert Catharijneconvent verschillende publieksactiviteiten. Zo kon ik tijdens mijn bezoek aansluiten bij een lezing van conservator Madelon Grant over de making of van de tentoonstelling. Ze vertelde dat de grootste uitdaging van het team te maken had met perspectieven en bronmateriaal. Hoe geef je een gebalanceerd beeld op basis van vaak eenzijdig (eurocentrisch) gekleurde objecten?

Om meer perspectieven toe te voegen, werkte Catharijneconvent samen met tien hedendaagse kunstenaars. Bovendien zijn tijdens de tentoonstelling verschillende video’s te zien waarin acteur (en domineeszoon) Gustav Borreman de historische lijn doortrekt naar het heden.

Zaalbeeld met Borreman op videoscherm. Foto: Mike Bink / Museum Catharijneconvent

Betrokkenheid en theologische visies
‘Christendom en slavernij’ is thematisch ingedeeld. De eerste zaal geeft een overzicht van de houding in de protestantse Republiek der Verenigde Nederlanden ten opzichte van slavernij en slavenhandel. Verschillende voorbeelden tonen hoe protestantse christenen betrokken waren bij handel en vervoer van slaafgemaakten. Op zich kwam dat voor mij niet als een verrassing, en toch werd de informatie ook voor mij tastbaarder als je een ingelijst gebed en een veilinglijst uit het archief van de Middelburgse Commercie Compagnie bij elkaar ziet.

Met portretten en citaten van zeventiende-eeuwse theologen komt vervolgens aan bod welke theologische argumenten zij gebruikten voor en tegen slavernij. Speciale aandacht is er daarbij ook voor de ‘vloek van Cham’, waarvan de doorwerking naar het heden duidelijk getoond wordt. Hoewel er dus ook tegenstemmen klonken in het theologische debat, laten de ruimtes erna zien dat kerk en slavernij sterk verbonden waren. Koloniale elite doneerde aan de kerk, predikanten hadden belangen in slavenhandel of in plantages, en in koloniale kerken golden de koloniale verhoudingen (zoals hieronder geschilderd door Jan Brandes). Verder is er aandacht voor doop en zending onder slaafgemaakten.

Detail van schilderij ‘Evangelisch Luthersche Kerk binnen de stad Batavia in Oost-Indië’, Jan Brandes, ca. 1785. (Bruikleen Rijksmuseum)

In de laatste twee tentoonstellingszalen staan afschaffing van slavernij en doorwerking naar het heden centraal. Ook hier dragen persoonlijke verhalen eraan bij dat er een afwisselend beeld gegeven wordt van de standpunten. Ten slotte kun je de indrukken laten bezinken in een reflectieruimte of een tekst achterlaten op een wand met papiertjes.

Hoog instapniveau
Bij binnenkomst moet je als bezoeker niet vergeten een tekstboekje mee te pakken. In de tentoonstelling zijn namelijk geen objectteksten aangebracht: ieder object heeft een nummer met begeleidende tekst in het boekje. Dit heeft zeker voordelen – rustiger informatie nalezen – maar maakt het soms ook lastig als je kort wilt weten welk object je aan het bekijken bent. Daar komt bij dat de teksten soms aan de uitgebreide kant zijn. Voor iemand met historische kennis is dat geen probleem, maar voor een algemener publiek maakt het het instapniveau vrij hoog.

Verder viel mij het design op van de expositieruimtes. Er is gekozen om gebruik te maken van afvalmateriaal, als verwijzing naar de ongelijke machtsverhoudingen tussen Noord en Zuid als product van het koloniale verleden. Voor het wandbehang zijn de portretten van witte mannen in de tentoonstelling vervaagd afgedrukt om de ‘witte overheersing’ te symboliseren. Samen met de kunst, én de video’s, én alle historische informatie, vroeg ik me wel af of hier niet te veel lagen geboden werden om tegelijk te verwerken.

Zaalbeeld met ‘Still Life of Moor’ door Natasja Kensmil (2022). Foto: Mike Bink / Museum Catharijneconvent

Conclusie

‘Christendom en slavernij’ geeft een uitgebreid en informatief overzicht. De toevoeging van video en hedendaagse kunst werkt daarin misschien soms overweldigend, maar helpt zeker om het publiek te laten nadenken over de maatschappelijke thema´s die aan het onderwerp verbonden zijn. Een sterk punt is de aanwezigheid van persoonlijke verhalen, waardoor je je de historische realiteit beter kunt voorstellen.

De tentoonstelling biedt verschillende perspectieven, koppelingen naar het heden en ruimte voor emoties. Al met al slaagt Museum Catharijneconvent er daardoor goed in om de uitdagingen op te lossen die het team in het voorbereidingsproces tegenkwam.

De tentoonstelling ‘Christendom en slavernij’ is nog te bezoeken tot 22 september 2024.

Gerjan Brinksma is historicus en werkzaam als projectmedewerker bij Collectie Overijssel en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Hij volgde de master Geschiedenis Vandaag aan de Rijksuniversiteit Groningen en was betrokken bij het onderzoek ‘Overijssel en slavernij’ (Overijsselacademie).