Een ver-van-je-bed-show. Recensie van De Grote Indonesië tentoonstelling

Eind januari bezocht ik voor Historici.nl de ‘De Grote Indonesië tentoonstelling’ in de Nieuwe Kerk te Amsterdam. De samenstellers van de tentoonstelling noemen het een ‘meerstemmige biografie van Indonesië’ omdat een grote groep historici, kunstenaars en studenten hebben meegewerkt aan de tentoonstelling. Ook musea, ooggetuigen en deskundigen uit Indonesië en Nederland hebben bijgedragen.

De tentoonstelling moet als een ‘springplank’ dienen voor een verdere verkenning van de archipel, aldus Hilmar Farid, directeur-generaal van het Ministerie van Onderwijs en Cultuur van de Republiek Indonesië. Deze springplank vormt de blauwdruk voor de tentoonstelling.

Aanvankelijk verwachtte ik dat de volledige tentoonstelling zou gaan over de koloniale geschiedenis en de oorlogen. Met informatie over biodiversiteit, geografie, vluchtelingenproblematiek en religieuze diversiteit in Indonesië werd ik echter fatsoenlijk geïntroduceerd aan de archipel. Ik begon de analogie van de springplank te begrijpen. Landen zijn immers veel meer dan geschiedenissen over kolonialisme en oorlogen.

Een meerstemmige biografie
Het idee van een ‘meerstemmige biografie van Indonesië’ komt in veel elementen van de tentoonstelling terug. Zo luisterde ik naar het verhaal van een Nederlandse vrouw die in 1930 in Cimahi op West-Java is geboren. Zij en haar ouders maakten de Japanse bezetting op Indonesië mee. Ze verloor haar moeder in een van de vrouwenkampen. Na de oorlog werd ze met haar vader herenigd. Verderop in de tentoonstelling luisterde ik naar het verhaal van een jongere vrouw die Indonesische grootouders heeft. Ze vertelde hoe haar grootouders nooit goed hebben kunnen praten over wat ze hadden meegemaakt. Twee verhalen van mensen die de Indonesische geschiedenis op geheel andere wijze ervaren.

Hierdoor krijg je als bezoeker al gauw het besef dat er niet één vijand was en dat elk verhaal meerdere kanten kent. Voor de vrouw uit West-Java waren dat de Japanners, maar voor de grootouders waren dat waarschijnlijk de Nederlanders. Daardoor is de koloniale geschiedenis van Indonesië niet in één verhaal te vangen. Overigens vertelden veel meer mensen binnen de tentoonstelling over hun band met het land en de geschiedenis.

Puzzelstukken
Als bezoeker verwacht je van een historische tentoonstelling een chronologische opbouw. Dit leek in het begin ook goed te gaan. Bij het onderwerp biodiversiteit en milieu werd respect voor dier en natuur in Indonesië benadrukt. Dit vormde een mooie brug naar de geschiedenis van religie in Indonesië en hoe de religieuze diversiteit via de vele handelsroutes zich verspreidde. Vanaf dit punt moest de bezoeker helaas zelf de puzzel leggen. Vanuit religie stapte ik in de wereld van politiek, onderdrukking, oorlog en revolutie – een vrij abrupte wending. De sectie over religie was nog mystiek en sereen. Wellicht was het de bedoeling dat dit misschien de indruk van een direct, abrupt en fel tijdperk opriep.

De verwarring nam vanaf dat punt toe. De oorlog tegen de Japanners en de oorlog tegen de Nederlanders waren lastig van elkaar te onderscheiden. De aanleidingen van de oorlogen bleven onduidelijk, vooral omdat de geschiedenis over toenmalig Nederlands-Indië als een-na-laatste onderwerp aan bod kwam. Door deze stap terug de tijd in, moest je als bezoeker zelf de puzzel leggen.

Foto van collectie zwartwit foto’s uit de koloniale geschiedenis van toenmalig Nederlands-Indië. Suzanne Kleiman, 23 juni 2024.

Het deel over toenmalig Nederlands-Indië bestond uit zwartwit foto’s die er wel iets over leken te zeggen, maar de lading duidelijk niet dekten. Op een van de foto’s waren Europeanen op een boot te zien. Tussen de lachende mensen in hing een bordje dat meldde dat het voorschip uitsluitend voor Europeanen bedoeld was. Er hing ook een foto van een Nederlander die een kopje thee dronk. Hij werd omringd door jonge Indonesische vrouwen die, zo te zien, voor hem werkten.

Dit alles werd in het midden gelaten in een van de audioboodschappen bij de foto’s: ‘… dat deze verhoudingen een voedingsbodem vormden voor de revolutie die in 1945 plaatsvond, zal geen verbazing wekken.’ Maar we hadden het een stukje terug toch over de Revolusi? Daarnaast vond ik de aandacht voor ‘Tempo Doeloe’ niet voldoende. Het kwam wel ter sprake maar er werd nauwelijks stilgestaan bij wat voor effect het heeft op de herinnering aan het koloniale verleden. Het werd voornamelijk genoemd in relatie tot de Nederlands-Indische kunst en cultuur.

Niet sterk uit de verf
Een goede beoordeling kreeg De Grote Indonesië tentoonstelling van deskundigen niet. De tentoonstelling zou het perspectief van een buitenstaander geven, en niet die van een Indonesiër.[1] Toen ik de tentoonstelling bezocht, kreeg ik de indruk dat de makers Indonesië eer aan willen doen. Toch kwam dit niet uit de verf. Vooral in het deel over de geschiedenis van de religies, kreeg je als bezoeker de indruk dat het iets is wat je nooit echt helemaal gaat begrijpen. Er werd een mystieke sfeer gecreëerd rondom religie. Relikwieën zoals een priesterstaf werd een toverstaf genoemd en voorouderverering werd mysterieus genoemd. Daardoor ga je als leek Indonesië niet beter begrijpen.

Tot slot werd het voor mij niet duidelijk waarom de makers voor de titel ‘De Grote Indonesië-tentoonstelling’ gekozen hebben. De titel versterkt mijns inziens het idee dat we naar een karikatuur van Indonesië aan het kijken zijn, en niet naar wat Indonesië werkelijk is. Het deed mij denken aan ‘De Grote Indonesië-show’. Dit is weliswaar een eigen hersenspinsel, maar de titel komt de tentoonstelling in ieder geval niet ten goede. Er werd helaas niet stilgestaan bij de titelkeuze.

Ondanks de kritiek en ‘blinde vlekken’ vormt de tentoonstelling een goede eerste kennismaking met Indonesië. Er wordt veel aandacht besteed aan de verschillende eigenschappen van de archipel, dat kan niet ontkend worden. Ook bevat de tentoonstelling een mooie verzameling aan persoonlijke verhalen van mensen die op Indonesië gewoond hebben of Indonesische voorouders hebben. Toch rekent de tentoonstelling onvoldoende af met stigma’s en laat het moeilijke thema’s in het midden liggen. Daardoor neigt Indonesië voor de bezoeker een ver-van-je-bed-show te worden.

De Grote Indonesië Tentoonstelling is in Amsterdam te bezoeken van tot en met 1 april 2024.

Suzanne Kleiman studeerde Geschiedenis aan de Universiteit Utrecht en liep van november 2023 tot maart 2024 stagiaire communicatie KNHG en webredactie Historici.nl

[1] Gatool Katawazi, ‘Op de Grote Indonesië-tentoonstelling worden hete hangijzers vermeden’ (20 oktober 2023), ‘Op de Grote Indonesië-tentoonstelling worden de echte hete hangijzers vermeden’ (trouw.nl).