Dossier Virussen & Bacteriën – Pest in tijden van Corona

Ik was dit Spring Semester gastonderzoeker aan Columbia University in New York. Dat verblijf kwam abrupt en prematuur ten einde toen president Trump op 12 maart alle reizigers uit Europa de toegang tot het land ontzegde. Ik was er al, maar mijn vriend en zoon konden er niet langer meer komen, en met chaos in het vliegverkeer, extreme druk op het toch al zo ondoorgrondelijke Amerikaanse gezondheidssysteem, en een volledige sluiting van Columbia in het vooruitzicht besloot ik zo snel mogelijk een ticket terug naar Nederland te boeken.

Dit is de grootste public health crisis die ik mijn leven heb meegemaakt, en ik ervaar zo een fenomeen dat al jaren mijn historische aandacht had, als onderzoeker naar publieke gezondheid in de late middeleeuwen, met name in Nederlandse steden. Grootste veroorzaker van crises in die periode was, zoals velen bekend, de pest, die tussen zijn intrede in Europa in 1348 en ca. 1670 praktisch elk decennium (!) wel ergens in Nederland uitbrak. En hoe groot de verschillen ook zijn tussen deze twee epidemieën (yersinia pestis is een bacterie en geen virus, tempo van communicatie en verspreiding, levensomstandigheden, wetenschappelijk-medische ideeën), zie ik een paar intrigerende parallellen, waarvan ik de belangrijkste hier weergeef.

Pestordonnantie uit Kampen, afgekondigd in 1468. Stadsarchief Kampen, Oud Archief, Digestum Vetus, fol. 79r. Foto door auteur.

Een van de belangrijkste inzichten voor mij was dat de politiek van preventie zelf van enorme invloed is, en bijzonder veel zegt over een samenleving. Middeleeuwse vormen van afremmen of preventie (flattening the curve!) zijn er wel degelijk. Bij afwezigheid van een nationale overheid traden Nederlandse stadbesturen vanaf de vijftiende eeuw op met een breed scala aan maatregelen tegen de pest. Dit was een combinatie van interventies ten behoeve van het morele welzijn (niet gokken of vreemdgaan, collectieve religieuze processies) en heel praktische. Die laatste leken bijzonder veel op wat men de afgelopen twee weken in Nederland heeft geïmplementeerd. Want of je het nu bacteriën/virussen noemt of gecorrumpeerde lucht/miasma, de spelregels zijn dezelfde: beperkte beweging = beperkte verspreiding. In alle steden deed men pestzieken verplicht zes weken in quarantaine in eigen huis. Geïnfecteerde ambachtslieden mochten niets meer produceren. Net als nu waren getroffen huishoudens aangewezen op familie en buren voor eten, en gezelschap. Geïnfecteerde mensen moesten ook plaatsen van verkoop van etenswaren mijden, vooral de drukke vis en vleesmarkten. Ook (en dit weten veel mensen niet) probeerde men openbare hygiëne te verbeteren.

Anders dan nu waren er verplichte visuele markeringen: bossen stro moesten worden opgehangen bij deuren van geïnfecteerde huizen, en mensen die in contact waren met zieken mochten alleen de straat op met een witte of rode stok in hun hand. Nu is het opeens wat makkelijker voor te stellen wat voor dramatische impact zoiets heeft: stel je de commotie voor wanneer iemand met een ‘Coronastok’ door de Albert Heijn zou lopen…

Ten tweede: er is geen enkele reden om aan te nemen dat de middeleeuwse mens irrationeler reageerde op de pest dan wij nu op Covid-19. Zowel toen als nu zie je een enorm breed spectrum van reacties en emoties: van hamsteren, paniek en paranoia tot saamhorigheid, zorg en heldendom. Een belangrijke en alarmerende parallel is een groot wantrouwen en zelfs geweld tegenover vreemdelingen en minderheden.

Ten slotte, ook onze perceptie van ziekte is allesbehalve vrij van moraliteit. De vraag of wij deze crisis over onszelf hebben afgeroepen (globalisering? overpopulatie? klimaatverandering?) en in hoeverre dit voorkomen had kunnen worden, is eigenlijk net zo moreel beladen als vragen of de pest uiteindelijk een straf van God was.

Begrafenis van pestdoden in Doornik, Pierart dou Tielt (circa 1353)