Dossier Herdenken – Laten we ook ons oudere oorlogsverleden herdenken
‘Tijdens de Nationale Herdenking op 4 mei herdenken wij allen – burgers en militairen – die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, in oorlogssituaties en bij vredesoperaties.’ Deze woorden klinken ieder jaar tijdens de Nationale Herdenking op de Dam in Amsterdam. Het is belangrijk om stil te staan bij het oorlogsleed van de afgelopen 75 jaar, maar het roept bij mij ook de vraag op: waarom herdenken we geen oorlogen van voor 1939?
Als het argument is dat we de oorlog herdenken waarvan de slachtoffers nog leven, kunnen we de Nationale Herdenking over een aantal jaar afschaffen. De generatie van ’39-’45 zal binnen niet al te lange tijd overlijden. Dat is verdrietig maar onvermijdelijk. Er zullen echter weinig mensen zijn die dit willen aangrijpen om de Nationale Herdenking af te schaffen. De laatste tijd is er juist steeds meer aandacht voor het behoud van de verhalen van de slachtoffers, ook als zij er niet meer zijn.
Als het argument is dat we alleen de meest recente oorlogen herdenken, dan verwijs ik graag naar het buitenland. Bij onze zuiderburen wordt al sinds 1928 iedere avond bij de Menenpoort in Ieper om klokslag acht uur de Last Post geblazen om de Eerste Wereldoorlog te herdenken. In de Verenigde Staten wordt elk jaar op 4 juli Independence Day gevierd: de bevrijding van het Engelse juk en het einde van de onafhankelijkheidsoorlog.
Het lijkt mij een goed idee om ook in Nederland meer nationale herdenkingen te organiseren voor ‘oude’ oorlogen. Herdenkingen zijn goede aanjagers voor het creëren van meer historisch bewustzijn. Een herdenking betekent meer aandacht voor boeken, lezingen en tentoonstellingen over een bepaalde periode en helpt daarmee het verleden levend te houden. Daarnaast kunnen herdenkingen ons helpen bij de verzoening met ons oorlogsverleden. Als we uitsluitend stilstaan bij de Tweede Wereldoorlog, kan het beeld ontstaan dat Nederland altijd het slachtoffer was van oorlog. Terwijl een snelle blik op de periode voor 1939 leert dat Nederland een omvangrijk militair verleden heeft, waarbij ‘we’ vaak niet ‘aan de goede kant van de geschiedenis’ stonden. Ten slotte is herdenken een belangrijke stap bij het leren van uiteenlopende lessen uit het verleden. Het is daarom van belang om verder te kijken dan alleen de Tweede Wereldoorlog. Het klopt dat deze oorlog ons waardevolle lessen biedt, maar andere oorlogen hebben weer andere lessen. En hoe meer lessen, hoe kleiner de kans op een nieuwe oorlog.
De Nationale Herdenking van de Tweede Wereldoorlog op 4 mei dient wat mij betreft te blijven, maar graag aangevuld met andere herdenkingen. Het meest voor de hand ligt een Nationale Herdenking van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Zonder Tachtigjarige Oorlog immers geen onafhankelijk Nederland. Misschien is 26 juli 2021 een mooi moment om de eerste Nationale Herdenking voor deze oorlog te organiseren, precies 440 jaar na het ondertekenen van het Plakkaat van Verlatinghe. Daarnaast is een herdenking van de Revolutionaire en Napoleontische Oorlogen (1795-1815) op zijn plaats. Zonder deze strijd immers geen Koninkrijk der Nederlanden en geen koning uit de Oranjedynastie. Misschien is het een idee om hiervoor Waterloodag (18 juni) weer in te voeren. Dit was meer dan honderd jaar een officiële gedenkdag in Nederland, en waarom zou het dat niet opnieuw kunnen zijn?
Daarnaast zijn er nog tal van andere oorlogen die aandacht verdienen. We hebben helaas ruime keuze. Niet iedere oorlog liet blijvende veranderingen achter die we vandaag de dag nog zien, maar zoals gezegd levert iedere oorlog andere inzichten. Denk bijvoorbeeld aan de Engelse Zeeoorlogen. Halverwege de zeventiende eeuw vochten wij verschillende handelsoorlogen uit met Engeland, maar nu is dat land een van onze belangrijkste handelspartners. Tijden veranderen en vijandschap is niet voor altijd. Of wat dacht u van de negentiende-eeuwse koloniale oorlogen in Indonesië? Er is vandaag de dag nauwelijks aandacht voor deze imperialistische strijd waarbij Nederland zich van haar donkerste kant liet zien. Als we in het reine willen komen met de ‘Politionele Acties’ van 1945 is het goed om ook de voorgeschiedenis daarvan te kennen.
Ongetwijfeld is er discussie mogelijk over hoe vaak en hoe de extra herdenkingen georganiseerd kunnen worden. Zo is het wellicht wat overdreven om alle oorlogen ieder jaar te herdenken, en het ligt voor de hand dat een herdenking van de Engelse Zeeoorlogen een andere invulling krijgt dan een herdenking van de koloniale oorlogen in Indonesië. Maar ook hier zit de kracht van herdenkingen. Discussies over welke oorlogen wel en welke niet een nationale herdenking verdienen, en over wie er herdacht moet worden en hoe zijn misschien net zo belangrijk als de herdenking zelf. Discussies moeten onderbouwd worden en voor onderbouwing is historisch besef nodig. Laten we dus, na stil te hebben gestaan bij het leed van de Tweede Wereldoorlog, snel de discussie aangaan over andere herdenkingen.
