Kracht van de troon. Recensie van de gelijknamige tentoonstelling op Paleis Het Loo

In feite is een troon niets meer dan een stoel. Met die gedachte liep ik weg van de tentoonstelling ‘Kracht van de troon’ op Paleis Het Loo. In deze tentoonstelling is zowel ‘de troon van Nederland’ als de beroemde ‘zwaardenzetel’ uit Game of Thrones te zien en kunnen bezoekers plaatsnemen op een moderne troonzetel waar plaats is voor vier personen. Iedereen gelijk!

Foto van tentoonstelling ‘Kracht van de Troon’. Tom Scheepstra

Paleis Het Loo in Apeldoorn vertelt de laatste vijftig jaar als museum het verhaal van het Huis van Oranje. Daarvoor werd het paleis drie eeuwen door de Oranjes (permanent of tijdelijk) bewoond. De afgelopen jaren was het paleis gesloten voor een grote verbouwing, waarbij onder het voorplein extra ruimte is gecreëerd. Hier is onder andere een ruimte voor tijdelijke tentoonstellingen gekomen. Tot 10 maart dus over troonzetels.

Opbouw van de tentoonstelling

De indeling van de tentoonstelling is aan de hand van een aantal thema’s: de troon als stereotype, als symbool en als persoon. Objecten zijn rondom dit thema gegroepeerd. Bij binnenkomst wordt de bezoeker direct aangetrokken tot de troonzetel van koning Willem III en koningin Wilhelmina. Een massieve zetel, groot in omvang, met op de rugleuning een gekroonde W met daarboven twee leeuwen. De zetel is een goede blikvanger van de tentoonstelling. Om de ‘troon’ extra gewicht te geven is een grote foto van de inhuldiging van koningin Wilhelmina geplaatst. Een indrukwekkend geheel.

Na de entree lijkt verdere sturing wat weg. Hoe pak je een tentoonstelling over een troon aan? Als historicus ben ik benieuwd naar het ontstaan ervan. Zijn er oude voorbeelden bekend? Daarnaast is de associatie met de troon veelal koninklijk. Maar zijn er ook andere voorbeelden? Om de tentoonstelling toegankelijk te maken wordt voortgeborduurd op het feit dat de troon bovenal een stoel is. En op een stoel zitten we dagelijks allemaal. Heel herkenbaar dus! Maar heeft een troon ook niet iets van magie?

Prinsjesdag-troon van Pierre Cuypers

Hoewel alle bovenstaande thema’s in de tentoonstelling aan bod komen heb ik toch het gevoel dat de bezoeker af en toe zelf nog wat verbanden moet leggen. ‘De troon als stereotype’ is het eerste thema. Hier wordt beschreven wat de troon werkelijk is: ‘een imposante armstoel met rijke bekleding. Hoog verheven boven het volk’. Is dit altijd zo? De tentoonstelling laat volgens mij zien dat het met die verhevenheid tegenwoordig wel meevalt. En zouden praktische aspecten ook niet meespelen? Zoals hiërarchie, zichtbaarheid en hoorbaarheid van de hoogste in rang? Terecht wordt opgemerkt dat veel tronen ouder lijken dan ze eruit zien. En dat dit mythische verleden van de troon het soms een karikatuur maakt. Is dit niet iets te kort door de bocht? Een concreet voorbeeld wordt niet gegeven, maar neem als voorbeeld de ‘Prinsjesdag-troon’ van Pierre Cuypers. Met iets ouder dan een eeuw is deze troon relatief jong. De troon doet ouder lijken, het is namelijk neogotisch. De neogotiek refereerde aan de middeleeuwen en was een heel historische stijl. Cuypers is er beroemd mee geworden en bekende voorbeelden zijn het Rijksmuseum, kasteel de Haar en het Centraal Station Amsterdam. Zijn gebouwen worden bemind en gehaat (koning Willem III vond het Rijksmuseum een katholieke kathedraal), maar als ik de lijn door zou trekken zouden deze gebouwen, door de bouwstijl, karikaturen zijn. Dan kun je je afvragen of het dat in essentie al is of dat wij dat er tegenwoordig van maken omdat we de stijl niet meer kunnen plaatsen en duiden (cultureel analfabetisme)?

Foto van de ‘Prinsjesdag-troon’. Tom Scheepstra

De ‘Prinsjesdag-troon’ is een topstuk van de tentoonstelling. De Ridderzaal wordt verbouwd en het object kon daarom makkelijker uitgeleend worden. Enkele jaren geleden werd de zetel gerestaureerd en dat is te zien. De bekleding is prachtig helder. Wat maakt deze stoel bijzonder? Een combinatie van factoren. Het Rijkswapen laat zien dat de troon gereserveerd is voor het staatshoofd. Vindingrijk is het baldakijn (het dakje) wat aan de stoel vast zit. Daarnaast is tijdens de troonswisseling (let op het woord) de letter B vervangen door een W. Ook bestaan er ‘neventronen’. Zetels in een bescheidenere versie voor de overige leden van het Koninklijk Huis. Tegenwoordig alleen voor koningin Maxima, maar tijdens de eerste Prinsjesdagen van koningin Juliana (ze was zo ‘gewoon’) zat het gehele koninklijke gezin op tronen op de verhoging in de Ridderzaal. Tijdens Prinsjesdag leest de koning de ‘troonrede’ voor. In andere landen, zoals het Verenigd Koninkrijk, wordt deze term (Speech from the Throne) ook gebruikt. Troon is daarbij synoniem voor koning.

De troon als symbool

Een volgend thema in de tentoonstelling is de troon als symbool. Doordat de zetel voor een persoon gereserveerd is legitimeert het gezag. Tegenover de troon van Cuypers is een moderne troon van Paus Johannes Paulus II, voor zijn bezoek aan Zagreb in 1996, geplaatst. Een ogenschijnlijk eenvoudig (hout) en modern exemplaar. Op het tekstbordje wordt aandacht besteed aan het feit dat de zitting veel weg heeft van een bureaustoel. Dat zit ongetwijfeld prettig. Maar als we het hebben over symboliek, moeten we het dan niet hebben over de kleur van het leer (pauselijk wit) of het persoonlijk wapen boven de zitting? Paus Johannes Paulus II was namelijk, na eeuwen traditie, de laatste paus die in zijn wapen de pauselijke tiara (kroon) gebruikte.

Tenslotte is een troon ook heel persoonlijk. In Nederland worden voor een inhuldiging bijna altijd nieuwe troonzetels gebruikt. Waarom eigenlijk bedenk ik mij opeens? Zou er geen oplossing mogelijk zijn om de troonzetel van Cuypers in de Nieuwe Kerk op een passende wijzen in te voegen? Toch wordt er al gerecycled. De inhuldigingszetel van koning Willem-Alexander komt uit een set van vier armstoelen van koningin Wilhelmina, uit de collectie van Paleis Het Loo. De stoel heeft alleen nieuwe bekleding gekregen. Willem-Alexander koos voor goud, koningin Beatrix haar zetel had een rode bekleding. Het doet mij denken aan de Oval Office in Washington waar iedere nieuwe president het behang aanpast en het kantoor een make-over geeft.

Foto van troon voor het schilderij ‘The Family’ van Helen Verhoeven; een familieportret van de hedendaagse koninklijke familie, omringd door directe en verre voorouders. Tom Scheepstra

Bij het einde van de tentoonstelling konden bezoekers aangeven of de troon nog toekomst had. 76% antwoordde ja bij het zien van de ‘Prinsjesdag-troon’, hoewel het publiek wellicht wat vooringenomen was. De tentoonstelling zelf is verrassend en zet je aan het denken. In feite is de troon een stoel en die heeft tegenwoordig allerlei kunstzinnige vormen. Maar het was af en toe wel wat abstract. De troon heeft veelal ook een symbolisch element. Vertel deze! Geen vooraf ingegeven zelfkritiek en onttovering. De magie verrijkt het bezoek en geeft het een extra diepgang. Juist op Paleis Het Loo. Anders had de tentoonstelling ook in een Stedelijk Museum kunnen plaatsvinden. In de prachtige vaste tentoonstelling ‘Verhaal van Oranje’ zijn troonzetels van koning Willem II, koningin Beatrix en koning Willem-Alexander te zien. Ik begrijp dat het niet optimaal is om te sleutelen aan een net nieuwe vaste tentoonstelling, maar nu bekroop mij licht het gevoel van een onvolledig beeld. Wellicht de volgende keer wel allemaal samen in dezelfde ruimte? Desalniettemin, de troon blijft een krachtig concept dat spreekt tot de verbeelding.

Tom Scheepstra (29) studeerde Geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen en was voorzitter van Jong KNHG. Op dit moment is hij senior adviseur Staf bij het ministerie van Justitie en Veiligheid.