Dossier Oorlog in Oekraïne – Blog: Het Kremlin tussen militaire logica, geografie en realiteitszin

Voormalig Commandant der Landstrijdkrachten Mart de Kruif is tegenwoordig vaak op televisie om zijn licht te laten schijnen over de oorlog in Oekraïne. Hij werd gevraagd naar de bronnen waarmee hij de Russische invasie duidt. Naast contacten in internationale militaire kringen en de publicaties van denktanks baseert hij zich ook op een ouder conflict: ‘Gewoon eens kijken waar in de Tweede Wereldoorlog is gevochten in Oekraïne. Het terrein dicteert militaire operaties, en het terrein is niet zo veel veranderd.’ Dat roept de vraag op: hoe laten moderne gemechaniseerde krijgsmachten zich dicteren door de Oekraïense geografie, toen en nu? In de kern gaat deze kwestie ook over de waarde van operationele krijgsgeschiedenis. Door militaire acties te duiden, kunnen we een inkijkje krijgen in hoe het Kremlin denkt.

Pripjat & Kyiv
In krijgshistorische zin was het recente offensief in de regio Kyiv opmerkelijk. Het liefst ontweken vroegere legers de bossen en moerassen rond de uitlopers van de rivieren Pripjat en Dnjepr ten noorden van de stad. Gedurende de zomer van 1944 trok het Sovjetleger bij uitzondering door een noordelijke uitloper van de Pripjatmoerassen, geholpen door hun riviermarine. Deze bestond uit kleine vaartuigen die geschut droegen van tanks en veldartillerie. Vaak kan een verdedigende commandant zijn flank verankeren in een rivier, en aanvallen van die kant onwaarschijnlijk achten. De Duitsers echter werden naast frontaal ook in de flank aangevallen vanaf het water, want de scheepjes zetten ook marine-infanterie aan land. Een succes dat bijdroeg aan de spectaculaire vernietiging van ‘Legergroep Midden’. Maar voor nu belangrijker: het gebied doorkruisen vergt veel militaire inspanning.

Bovendien discussiëren krijgshistorici vooral over de vraag of de doorslaggevende Sovjetaanvallen ten noorden of ten zuiden van de moerassen plaatsvonden. Daarmee onderschrijven ze de geografische scheidslijn. Toch tuigde het Kremlin in februari 2022 vanaf de Belarussische grens een offensief op door de rand van de Pripjatmoerassen, waar ook de radioactieve zone rondom Tsjernobyl ligt. Russische grondgebonden eenheden moesten zich een weg vechten naar luchtmobiele troepen, ontplooid bij het Antonov-vliegveld en Kyiv, hemelsbreed 80 kilometer verderop.

Kaart door auteur, naar de informatie van het Institute for the Study of War en een artikel van Lester Grau over de riviermarine van de Sovjet-Unie.

Echter, het verrassingseffect woog niet op tegen de geografische moeilijkheden. De koude periode waarin de moerassen bevroren zijn en daardoor toegankelijker, bleek veel te kort. De Oekraïners bliezen bruggen op en organiseerden hinderlagen in het moeilijk begaanbare doch verhullende terrein. En al werd het vliegveld bereikt, het werd ook vernietigd in de strijd en dus onbruikbaar. De Russen konden niet de benodigde voorraden invliegen. Voor omsingelen van Kyiv of straatgevechten in de stad brachten ze überhaupt veel te weinig troepen in stelling. Kortom, zelfs los van de radioactiviteit rond Tsjernobyl bleek dit een uiterst gewaagde operatie. Sinds april hebben de Russen noodgedwongen het zwaartepunt van de oorlog verplaatst naar Kharkiv en de Donbas.

Kharkiv & Donbas
In Kharkiv en de Donbas lanceerden de Sovjets in de eerste helft van 1942 enige offensieven om de Duitsers in te sluiten. Langs twee assen vielen ze aan. Zowel ten het noorden als ten zuiden van Kharkiv werden aanvankelijk successen geboekt. Echter, de veldslag ontwikkelde zich te snel voor de Sovjet-bevelvoering. Die was te traag om eenheden nieuwe taken te geven, wanneer eerder gestelde doelen waren bereikt. Bovendien lieten de inlichtingen te wensen over. De Duitse tanks bij Kharkiv waren hen ontgaan, en die zich verder zuidelijk bevonden werden door de Sovjets genegeerd.
Onder politieke druk van Stalin werd het offensief toch uitgevoerd, en dus werd militaire logica overboord gegooid. Onder meer langs de wegen bij Izium, Sloviansk en Kramatorsk werden de Sovjets door Duitse pantsereenheden afgesneden, ingesloten en vernietigd. De basis voor de opmars naar Stalingrad was gelegd. Langs dezelfde routes kunnen we opnieuw Russische aanvallen verwachten om de Oekraïners af te snijden, zij het dat de situatie vandaag bijna gespiegeld is.

Kaart door auteur, naar gegevens van het Institute for the Study of War en een artikel van David Glantz. Disclaimer: de situatie verandert tamelijk snel, dus de frontlinie van 16 mei 2022 is een benadering.

Hoewel Marioepol misschien anders doet vermoeden, is het tegenwoordig tactisch moeilijker om de vijand te omsingelen en te vernietigen. Het totaal aantal deelnemende militairen is veel kleiner, en eenheden zijn veel bewegelijker. Je kunt vijanden wel bedreigen met omsingeling, maar door het open terrein van de Donbas manoeuvreren ze daar weer uit. Twee onderzoekers schreven: het concept van ‘de frontlinie’ op zich staat onder druk. Zelfs in conventionele oorlogen van deze tijd blijkt dat het geval. Sinds 2014 is de Oekraïense krijgsmacht best vaardig geworden in dit soort mobiele operaties.

Tegelijkertijd is terugtrekken uit een dreigende omsingeling slechts een magere militaire overwinning voor Oekraïne. Dit dreigt nu te gebeuren bij Severodonetsk. Historicus Rob de Wijk houdt er rekening mee dat Poetin een politieke overwinning zou kunnen claimen als ze daar een militaire zege boeken.

Gevaarlijk gebrek aan geografisch besef
Het Kremlin gedraagt zich maar mondjesmaat naar de militair-geografische logica die men hanteerde, of de lessen die men eruit trok. Pripjat vereist extra inspanningen, aangezien de bossen, rivieren en moerassen doorkruist moeten worden. De vlaktes van de Donbas bieden de mogelijkheid tot een bewegingsoorlog, maar daarvoor is coördinatie nodig. De Sovjets zouden dat leren, de Russen ontberen het voorlopig en zijn veroordeeld tot een bloedige stellingenoorlog. Uit de krijgsgeschiedenis en geografie kunnen we zodoende concluderen dat Rusland overoptimistisch aan de invasie begon. Dat is opvallend, want zijn het niet juist militaristische, autocratische staten die oorlog effectief inzetten als machtsmiddel?

Misschien. Ze kunnen ook doorslaan van pragmatische Realpolitik en opportunistische geopolitiek naar fanatiek geloof in de heiligheid van de eigen nationale missie, in dit geval bekend als herstel van de ‘Russische Wereld’. Dat laatste lijkt nu aan de hand, met de invasie in Oekraïne als dodelijke stuiptrekking van de stervende imperialistische ideologie van het Kremlin. Stervend, omdat het Oekraïens natiegevoel veel te sterk is geworden om enigszins stabiel overheerst te kunnen worden door een autoritair Moskou.

Maar juist omdat sommige mogendheden zich niets aantrekken van duidelijke geografische of culturele obstakels, moeten staten klaar zijn voor irrationele invasies. Nederland en andere NAVO-landen zijn daar nauwelijks klaar voor. Onze krijgsmacht is ietwat neokoloniaal ingericht. Dat betekent dat we een beetje militaire macht op de hele wereld kunnen inzetten, zoals middels de Luchtmobiele Brigade en het Korps Mariniers.
Dat klinkt stoer, maar je kunt je ook afvragen of het niet eigenlijk getuigt van strategisch analfabetisme. Na de Koude oorlog focuste Nederland zich op goed doen in den vreemden. Hoewel veel minder moreel verwerpelijk dan de koloniale oorlogen, was de dure missie in Afghanistan daar een mentale uitloper van. Tegelijkertijd is de Nederlandse aanwezigheid in het nabije Litouwen louter symbolisch, terwijl met hen daadwerkelijk een defensieve alliantie wordt gedeeld. We zouden er daarom goed aan doen het NAVO-verband dat ooit in West-Duitsland bestond, voorzichtig te recreëren in het Baltisch gebied. Dan kunnen we irrationele invasies misschien het hoofd bieden.

Tank van de Sovjets sleept geschut voort bij Kharkiv, mei 1942. Bron: Wikimedia Commons.

Dennis van der Pligt studeerde Militaire geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en Human Geography: Conflicts, Territories & Identities aan de Radboud Universiteit Nijmegen.