Het is een Nacht die een historisch perspectief laat zien

Ik dacht dat ik er klaar voor was. Bekend met de verhalen over historici die sprintjes trekken in het Rijksmuseum, wist ik wat mij te doen stond: een route uitstippelen met voldoende ruimte voor een zalenwissel. Bovendien maak ik deel uit van de generatie geschiedenisstudenten voor wie Velázquez en zijn Las Meninas voor altijd verbonden blijft met de raadsels van de geschiedtheorie, zoals ze ontvouwd worden in Harry Jansens Triptiek van de tijd. De kans om tijdens de Nacht van de Geschiedenis eindelijk oog in oog te staan met het werk van de Spaanse meester mocht ik niet aan mij voorbij laten gaan.

Een volle zaal tijdens de opening van de Nacht van de Geschiedenis 2019 Zij/Hij, op 26 oktober.

Planning

Zaterdagochtend zat ik bij de koffie met oranje markeerstift boven een print van het Zij/Hij-programmaschema. Ik wilde inhoudelijk verrast worden en opgaan in de grootsheid van het Rijksmuseum. De lezing ‘Mannelijkheid in het land van Rembrandt’ in de bibliotheek beantwoordde aan beide criteria. Ik waardeer Rembrandt juist vanwege zijn vrouwen, die heupen en kousenstriemen hebben. Hendrickje die de grove penseelstrepen van haar nachthemd optilt om te baden, is mijn favoriet. Maar aan welk thema laat Rembrandt zich eigenlijk niet relateren?

Metershoge portretten van Marten, Oopjen, dr. Tulp, Minerva en uiteindelijk de jonge schilder zelf, zien dagelijks vanaf de Leidse gevels hoe ik naar kantoor fiets. Waar twee (!) handtekeningen in het studentenregister al niet toe kunnen leiden. Na een verhaal over mannelijkheid kleurde ik een stevig blok powervrouwen oranje. In veertig minuten zouden vier Oranje-eega’s in de schijnwerpers staan op basis van onderzoek dat vier vakvrouwen Ineke Huysman, Femke Deen, Dianne Hamer en Monica Soeting aan hen hadden gewijd. Hierna wilde ik mij aansluiten bij één van de jonge schrijvers die rondleidingen gaven door de eregalerij en een bezoek brengen aan de Rembrandt-Velázquez tentoonstelling. Geïnspireerd door lezingen, rondleidingen en kunst zou ik tenslotte deelnemen aan de Wiki-a-ton van de Bovengrondse en F-site voor meer vrouwen op Wikipedia.

Badende vrouw, ook wel Vrouw badend in een rivier getiteld, van Rembrandt van Rijn uit 1654. De afgebeelde jonge vrouw is waarschijnlijk Hendrickje Stoffels.

Bezoek

Zaterdagavond kon deze planning meteen de prullenbak in. Vijf minuten voor het einde vertrekken bij het openingspraatje was niet genoeg om het verhaal over zeventiende-eeuwse mannelijkheid te horen. ‘Helaas, vol’ was de boodschap. Ik liep snel naar het auditorium voor het gesprek over transgendergeschiedenis. ‘Helaas, geen toegang nadat de lezing van start is gegaan.’ Toen bleek dat ik me voor de rondleiding ook had moeten inschrijven, zette ik mij gedesoriënteerd op de trap van het Atrium Oost. “Helaas zijn we voor mijn gevoel weinig opgeschoten sinds de strijd van Aletta”, meldde Step Vaessen naar aanleiding van haar rondreizen in Indonesië en de verguizing van Greta Thunberg. De boodschap van het eerste kwartier was helder: het roer moe(s)t om.

Samen met een collega besloot ik een kwartier voor aanvang naar de bibliotheek te gaan voor de lezing ‘De Vrouw, De Heks’ van Nikki Dekker. ‘Hela…’ was bijna de boodschap, ware het niet dat er enkele mensen de zaal uitglipten. Zelden voelde de toegang tot een lezing zo speciaal. Ik was benieuwd naar wat een schrijver en radiomaker die op Lowlands heeft gestaan zou doen op de Nacht van de Geschiedenis in een bibliotheek. Bezien vanuit haar achtergrond trad ze zeker buiten de voor haar bekende paden. Maar daardoor belandde ze juist op de voor historici zo bekende weg van een klassieke lezing. Het gevolg was een globaal verhaal over hekserij, waarin niks nieuws of verrassends voorbij kwam. De uitlegscenes in de Da Vinci Code vertellen ook hoe het boek de Heksenhamer vrouwenhaat legitimeerde. Nu past deze sfeer wellicht bij een nachtelijk museumbezoek en de geschiedenis is nu eenmaal een vrij toegankelijk werkveld. Toch vroeg ik mij af waarom Nikki Dekker vijfentwintig minuten spreektijd kreeg op deze betoverende locatie, terwijl even verderop vakvrouwen nauwelijks tien minuten mochten praten over hun onderzoek onder een laag gewelf.

Monica Soeting over koningin Emma en de vier belangrijkste mythen die rondom de moeder van Wilhelmina en vrouw van Willem III bestaan.

Spiegelreflex

Gelukkig diende de inhoudelijke verrassing zich snel aan. Elwin Hofman en Anna Tijsseling maakten tijdens het gesprek over de geschiedenis van homoseksualiteit in de Lage Landen duidelijk hoe gedegen onderzoek bestaande beelden over historische periodes bijstelt. Beide historici bestudeerden procesdossiers die de opsporing en vervolging van homoseksualiteit hebben achtergelaten in de archieven. Hofman ontdekte dat waar de Verlichte wetgevers homoseksualiteit ongemoeid lieten, de vervolging in de praktijk juist opleefde. Voor Nederland in de bezettingsjaren gold precies het omgekeerde, aldus Tijsseling. De wetgeving faciliteerde vervolging, maar dat zou een dode letter blijken. In beide landen vertelden de procesdossiers daarentegen ook een verhaal van feest, liefde en genot dat voorheen weinig aandacht heeft gekregen.

Na deze wendingen gingen deze historici nog een stap verder. Zoals Velázquez met Las Meninas de toeschouwer dwingt zich te bezinnen op haar standplaatsgebondenheid, deden zij een oproep aan de toekomstige historici om zich te bezinnen op hun perspectief op het verleden. Ook het Rijksmuseum neemt haar rol als verhalenverteller serieus. Na de 80 Jaar Oorlog tentoonstelling, die het wij/zij-perspectief op deze strijd bevroeg, was het tijd voor de dialoog: een tentoonstelling waarbij Spaanse en Hollandse meesters gebroederlijk naast elkaar hangen. Het zij/hij-element kwam uit onverwachte hoek. Ook al zien zij mij iedere dag voorbij fietsen vanaf de gevel van de Rechtenfaculteit, ik zag hen nu voor het eerst: Oopjen en Marten. Verstild keek ik naar hoe Rembrandt krullend kant had geschilderd aan de mouwen van Oopjen en de glinsterende gespen van Marten. Heeft hij toch weer geflikt.

De portretten van van Marten en Oopjen door Rembrandt van Rijn.