Groot Haesebroek en de echo’s van joodse geschiedenis in Nederland

Soms krijg je een uitnodiging die je naar een plek voert waar je anders nooit zou komen en je zodoende een geschiedenis toont die je anders niet zou leren kennen. Dat overkwam mij toen ik begin januari naar een bijeenkomst ging die plaatsvond in de ambtswoning van de Canadese ambassadeur in Nederland. Aanleiding was de geschiedenis van dit landhuis in het bijzonder en joodse buitenhuizen in het algemeen, het groeiende antisemitisme in Nederland en daarbuiten, en de herdenking van tachtig jaar bevrijding van Auschwitz op 27 januari. Zo op het oog een ietwat eclectische combinatie van aanleidingen, maar zoals zou blijken was er wel degelijk een rode draad die alles met elkaar verbond.

Groot Haesebroek, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons

Het huis

Sinds 1946 woont de Canadese ambassadeur in Nederland op Groot Haesebroek in Wassenaar. Dit landhuis is vooral bekend omdat het begin jaren dertig van de vorige eeuw gebouwd werd door de Belgische vormgever en architect Henry Van de Velde in opdracht van het bekende kunstverzamelaars-echtpaar Kröller-Müller. Een paar jaar later ontwierp hij in hun opdracht ook het museum op de Veluwe dat hun naam draagt. Wat echter veel minder bekend is, is dat vanaf 1937 de joodse familie Wolf in dit huis woonde. Dat zou echter niet lang duren, want al snel na de Nederlandse capitulatie in mei 1940 vorderde de Duitse bezetter dit huis, waarna het de woning werd Friedrich Christiansen, de commandant van de Duitse bezettingsmacht in Nederland. Daniël Wolf[1] wist naar New York te vluchten en stierf daar in 1943. Zijn vrouw en dochters kwamen in Bergen-Belsen terecht, maar overleefden de oorlog. Bij thuiskomst na de oorlog troffen zij een leeggeroofd huis aan. Zij verkochten het niet lang daarna aan de Canadese regering en sindsdien is het de ambtswoning van de ambassadeur.

Privilege en kwetsbaarheid

De familie Wolf maakte deel uit van de vooroorlogse joodse elite in Nederland. Die elite bestond, naast een artistieke avantgarde, vooral uit industriëlen zoals Daniel Wolf en handelaren zoals Jacques Goudstikker. Zij gebruikten hun landhuizen om in te wonen maar ook voor zakelijke doeleinden. Daarmee waren deze huizen een uiting van hun rijkdom en levensstijl. Tegelijkertijd toonden ze, naast hun maatschappelijk succes, ook de geworteldheid van hen als Nederlanders. De keerzijde van deze letterlijke en figuurlijke zichtbaarheid was dat die hen kwetsbaar maakte, aldus historica Sietske van der Veen. Zij promoveerde vorig jaar op de sociale mobiliteit en integratie van de joodse elite in Nederland. Hun zichtbare rijkdom bevestigde eeuwenoude stereotypen. Hoewel het antisemitisme in Nederland eeuwenlang vrij bedekt was, veranderde dat snel in de jaren dertig van de vorige eeuw. Toen werd antisemitisme steeds openlijker geuit en zelfs salonfähig. Waar dat uiteindelijk toe leidde weten we allemaal: de Holocaust.

Herdenken en herinneren

Dit jaar is het tachtig jaar geleden dat de Tweede Wereldoorlog eindigde en deze maand is het tachtig jaar geleden dat Auschwitz bevrijd werd. In zijn welkomstwoord aan het begin van de middag benadrukte Hugh Adsett, de Canadese ambassadeur in Nederland, het belang van herdenken en herinneren van deze historische gebeurtenissen voor onze huidige maatschappij. Niet om het herdenken en herinneren an sich, maar in het belang van de huidige samenleving, waarin discriminatie, racisme en antisemitisme schrikbarend toenemen. De Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding in Nederland, Eddo Verdoner, wees in zijn presentatie op de overeenkomsten tussen de jaren dertig van de vorige eeuw en nu. Net zoals toen is sinds een paar jaar het taboe op antisemitisme aan het eroderen, waardoor het ‘genormaliseerd’ wordt. De aanval van Hamas op 7 oktober 2023 en de reactie van Israël daarop bleven daarbij door hem niet onbenoemd, net zoals de rol die sociale media spelen.

Holocaust

Annemiek Gringold, hoofdconservator van het Holocaust Museum dat in 2024 zijn deuren opende, benadrukte echter dat joodse Nederlanders, zowel in het verleden als in het heden, niet gereduceerd moeten worden tot de Holocaust. Zij hadden levens voor de Holocaust en we moeten hen niet alleen herinneren om hun dood en de manier waarop zij die vonden. En belangrijker nog, zij benadrukte dat we hen moeten herinneren om hun bijdrage aan de Nederlandse samenleving. Joodse geschiedenis zo betoogde zij, is Nederlandse geschiedenis.

[1] In 2018 verscheen een biografie over Daniël Wolf: Whisky, wapens en weelde, van Herman Langeveld en Bram Bouwens.