Dossier Virussen & Bacteriën – Politieke belangen verergerden de Spaanse Griep

Door Ivo van de Wijdeven

Net na de Eerste Wereldoorlog trok de Spaanse griep een verwoestend spoor over de aardbol. Wereldwijd was de impact groot. Artsen stonden machteloos. Wereldleiders ook, maar zij hadden de pandemie wel in de hand gewerkt omdat zij politieke belangen lieten prevaleren boven medische belangen.

De Spaanse griep was in aantal zieken en doden de meest desastreuze die de mensheid ooit heeft getroffen. Tegenwoordig wordt het aantal dodelijke slachtoffers geschat op 20 tot zelfs 100 miljoen wereldwijd. Een derde van de toenmalige wereldbevolking van 1,5 miljard mensen raakte besmet. Ook in Nederland was de maatschappelijke ontwrichting groot.

In geschiedenisboeken is de Spaanse griep echter vaak niet meer dan een voetnoot bij de laatste maanden van de Eerste Wereldoorlog. En over de gevolgen van de Spaanse griep – zeker op lange termijn – lopen de meningen uiteen.

Uitgedunde legers

Dat begint al bij het effect van de pandemie op de oorlog. Over het algemeen wordt gezegd dat de ziekte geen doorslaggevende invloed had op het strijdverloop omdat die alle strijdende partijen (even) zwaar trof. Legers werden zo uitgedund dat ze amper nog konden vechten.

Er zijn echter ook historici die generaal Ludendorff – die samen met veldmaatschalk Von Hindenburg het Duitse opperbevel voerde – gelijk geven. Hij klaagde dat het laatste serieuze Duitse offensief in juli 1918 tot stilstand kwam vanwege de Spaanse griep. De statistieken wijzen in die richting, want in 1918 werden er in het Duitse leger 1,5 miljoen gevallen van ‘Die Grippe’ genoteerd, terwijl men aan Amerikaanse zijde 400.000 soldaten met griep registreerde.

Alle ziektegevallen waren ook desastreus voor het Duitse moreel, zowel onder soldaten als onder de rest van de bevolking. Wie deze redenering verder volgt, kan concluderen dat de Spaanse griep een belangrijke bijdrage leverde aan de definitieve instorting van het Duitse front en de val van het Duitse Keizerrijk. Het wankelde al danig en de ziekte gaf nog eens een stevige extra duw.

Ideale broedplaatsen

Ook was er sprake van een wisselwerking tussen de oorlog en de epidemie. Daar waren de leiders van de strijdende partijen zelf debet aan. Vanuit medisch oogpunt maakten ze onvergeeflijke fouten. In de VS werden alarmsignalen van artsen genegeerd. Alles moest wijken voor ‘the last big push’ die president Wilson voor ogen had: de troepentransporten en de oorlogsindustrie mochten koste wat kost niet stilvallen.

Politieke belangen prevaleerden boven medische belangen. Twee derde van de 45.000 Amerikaanse ‘Doughboys’ die overleden aan de Spaanse griep bereikten niet eens het front, omdat ze het leven lieten aan boord van overvolle, bedompte troepentransportschepen. Samen met de barre omstandigheden aan het front waren die de ideale broedplaatsen voor het virus. Van daaruit kon het zijn tentakels uitslaan over de rest van de wereld.

Too little, too late

Het thuisfront tastte ondertussen in het duister. Om de oorlogsinspanningen niet te schaden, bagatelliseerden en censureerden de strijdende partijen de epidemie. En om dezelfde redenen verzuimden ze quarantaines in te stellen, wat de verspreiding van het virus in de hand werkte. Pas na de wapenstilstand werd het openbare leven stilgelegd.

Toen was het welbeschouwd al te laat: het virus kon vrijwel ongehinderd in drie golven over de aardbol razen. Daarna muteerde het tot een variant van de wintergriep en verdween het net zo plots als het gekomen was. Maar vooral de tweede golf in het najaar van 1918 had een hoge tol geëist.

Onderhandelen in de slaapkamer

President Wilson bleef zelf ook niet buiten schot. In april 1919 werd hij op het hoogtepunt van de vredesonderhandelingen in Parijs plotseling geveld door de Spaanse griep. Hij was aan het bed gekluisterd en na vijf dagen werden de onderhandelingen in zijn slaapkamer voortgezet.

Het was een omslagpunt. Waar Wilson zich eerst sterk had verzet tegen Franse eisen om Duitsland zwaar te straffen en zelfs had gedreigd om de onderhandelingen af te breken, gaf hij nu futloos toe. Het resultaat was het in Duitsland gehate ‘Diktat’ van Versailles. Wie wil, kan beargumenteren dat de Spaanse griep zo de kiem voor de Tweede Wereldoorlog legde.

Volksgezondheid als nationaal belang

De Britse premier Lloyd George werd in september 1918 al ziek en balanceerde tien dagen op het randje van de dood. Eenmaal hersteld, benadrukte hij onder verwijzing naar het scoresysteem voor de gezondheid van Britse dienstplichtigen de onmogelijkheid van ‘an A1 Empire with a C3 population’. Volksgezondheid werd een nationaal én politiek belang; de Britten tuigden een uitgebreid programma op.

Dat gebeurde wereldwijd. Geschokt door de verschrikkelijke gevolgen van hun passiviteit, pakten regeringen nu de regie. Veel landen zetten ministeries van Volksgezondheid op of hervormden die. Ook internationale samenwerking werd niet geschuwd. De kersverse Volkenbond kreeg een Gezondheidsorganisatie en de daaronder ressorterende International Epidemic Commission bestreed in de eerste jaren na de oorlog succesvol een tyfusepidemie in het verscheurde Oost-Europa.

Maar nog tijdens de vredesonderhandelingen in Parijs vielen de grootmachten al terug in oude patronen. De internationale samenwerking verwaterde vrijwel direct. Hoewel iedereen riep dat er lessen waren getrokken uit de vreselijke dubbele ramp van oorlog en pandemie, waren die in de praktijk al snel weer vergeten.

Ivo van de Wijdeven is historicus en politiek analist bij het ministerie van Algemene Zaken. Hij schreef onder meer De nieuwe rafelrand van Europa – De eeuwenlange voorgeschiedenis van Brexit en Trump (2019). Deze bijdrage is een ingekorte versie van een artikel voor Clingendael Spectator.