Dossier Kiezen & Formeren – Hoe verlaat je de politiek?
Kamervoorzitter Khadija Arib
Op 30 maart 2021 vertrokken maar liefst 69 van de 150 Tweede Kamerleden om plaats te maken voor nieuwkomers. Deze grote doorstroom baarde Kamervoorzitter Khadija Arib kopzorgen, zo liet ze onlangs weten. Immers, het kost tijd om je in te werken en bovendien gaat deze verandering ten koste van het collectieve geheugen. Arib uitte haar zorgen tijdens een webinar aan de vooravond van het vertrek van de Kamerleden. Hier spraken Carla Dik-Faber (ChristenUnie) en Ronald van Raak (Socialistische Partij) met auteurs van de bundel Slotakkoord. Het einde van politieke levens over het vertrek uit de Kamer.
Winnaars en verliezers
Verkiezingen leveren winnaars en verliezers op. Naast de nieuwkomers in de Kamer, of in een gemeenteraad, staan degenen die moeten vertrekken. Dat afscheid is lang niet altijd zelf gekozen, of gewild. De benoemingscommissie kan iemand op een onverkiesbare plek hebben gezet of meer of minder subtiel te verstaan hebben gegeven dat naar een functie elders dient te worden omgezien. Wanneer de partij uit de gunst van de kiezers is geraakt, leidt dat tot verlies van zetels. Of iemand wordt gepasseerd door een kandidaat die weliswaar lager op de lijst stond, maar door voorkeursstemmen in de Kamer komt, zoals onlangs gebeurde bij GroenLinks en Volt. Zo´n ongewild afscheid kan echt rottig zijn, aldus Ronald van Raak tijdens het webinar, en kan de manier waarop op het hele Kamerlidmaatschap terug wordt gekeken, ongunstig beïnvloeden.
Maar er zijn ook Kamerleden die zelf beslissen terug te treden, omdat ze niet langer willen samenvallen met het ambt en hun ´eigen´ leven terug willen. Of ze vinden twee termijnen genoeg, of hebben moeite met de soms ronduit onaangename impact van de (sociale) media. Carla Dik-Faber en Ronald van Raak maakten duidelijk dat stoppen met het Kamerwerk meestal niet lichtvaardig gebeurt. Sommigen valt het ronduit zwaar. Sadet Karabulut (Socialistische Partij) bijvoorbeeld, sprak zelfs over de moeilijkste beslissing in haar leven, een die echt pijn deed.
Juist omdat een wisseling van de macht een essentieel onderdeel is van de parlementaire democratie doet de rol van het afscheid ertoe.
Ronald van Raak
Carla Dik-Faber
Waar in het webinar vooral gekeken werd naar de actualiteit, presenteerde de bundel Slotakkoord een historisch perspectief. Zijn er patronen te ontdekken in het einde van politieke levens?
Typologieën van afscheid
Het is opvallend dat er wel veel is geschreven over de manier waarop iemand politicus wordt en de macht probeert te behouden, maar dat het einde minder goed en minder systematisch in kaart is gebracht. Voor het Verenigd Koninkrijk is enig onderzoek beschikbaar waaruit een weinig optimistische conclusie valt te trekken: het eindigt bijna altijd in tranen. Dat maakt nieuwsgierig naar de Nederlandse situatie. Een groep historici, samen met hun voormalige Leidse promotor Henk te Velde, besloot hier onderzoek naar te doen. Zij namen onder meer tien casussen uit de negentiende en twintigste eeuw onder de loep, variërend van voormalige ministers als Dirk Donker Curtius en Wim Treub, sociaaldemocraat Hilda Verwey-Jonker, koningin Wilhelmina, Kamerleden als Hans Janmaat en minister-president Ruud Lubbers. Hierover publiceerden zij onlangs Slotakkoord.
Deze bundel maakt duidelijk dat afscheid nemen van de politiek ingewikkeld was, maar gemiddeld genomen ging het hier met minder drama en hoogoplopende emoties gepaard dan in Groot-Brittannië. Dit zou ook samenhangen met een sterk bestuurlijke stijl van politiek bedrijven in Nederland die een meer afstandelijke houding met zich meebrengt. Wanneer vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw ambities openlijker worden geuit, is het drama groter als die onvoldoende kunnen worden gerealiseerd.
Op basis van een groot aantal historische voorbeelden onderscheidt Henk te Velde grofweg drie soorten afscheid: ´(1) de door een val abrupt gefnuikte of zelfs in de knop gebroken ambitie van professionals en nieuwkomers; (2) de teleurstelling aan het einde van een lange en succesvolle carrière die bij vrijwel alle groten van het politieke leven te vinden is; en (3) de milde stemming van hen die het politieke leven nogal relativerend bekeken´ (p 273).
Alleen bij dit laatste afscheid is er geen sprake van frustraties.
Het webinar, inclusief de woorden van Khadija Arib, is hier terug te beluisteren. Aan Slotakkoord. Het einde van politieke levens (Amsterdam 2021, red. Henk te Velde en Diederick Slijkerman) leverden verder Jan Postma, Pim Waldeck, Mathijs van de Waardt, Paul Consten, Han van Bree, Dirk Wolthekker, Margit van der Steen, Jan de Vetten en Bert Koopman een bijdrage.
Margit van der Steen is historicus en als managing director van de landelijke Onderzoekschool Politieke Geschiedenis verbonden aan het KNAW Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis.
