Dossier REPUBLIC – ‘Ze probeerden mij van de levenden naar de doden te brengen.’ De Staten-Generaal als actieve beschermheer.

Veel historici delen tegenwoordig de overtuiging dat de inwoners van de Republiek in de achttiende eeuw goed in staat waren om religie te beschouwen als een privé-aangelegenheid.^[1] Daarnaast stellen ze dat de autoriteiten een passieve houding aannamen ten opzichte van religieuze praktijken die niet overeenkwamen met de protestantse norm.^[2] De hoofdrol in het verhaal over tolerantie in de Republiek in de achttiende eeuw is dus weggelegd voor haar inwoners. De staat krijgt daarentegen slechts een minimale, passieve rol toebedeeld. Kortom, wanneer burgers hard genoeg proberen om gemeenschappelijke grond te vinden buiten religie en de staat op de achtergrond blijft, bestaat er een grote kans dat verschillende religieuze overtuigingen in vrede kunnen samenleven. Een hoopvolle gedachte.

Desalniettemin zijn er ook historici die hun vraagtekens zetten bij de representativiteit van dit optimistische verhaal over tolerantie in de Republiek. De historicus Jaap Geraerts is een van deze critici. Hij stelt dat historici een te rooskleurig beeld van de Republiek hebben geschetst door in de historiografie over tolerantie enkel en alleen te focussen op Holland, een provincie gedomineerd door regenten families en waarschijnlijk de meest tolerante provincie van de Republiek.^[3] Geraerts is daarom voorstander van een focusverschuiving. Historici zouden een punt moeten zetten achter hun hyperfocus op Hollandse steden en een poging moeten wagen om meer te weten te komen over de praktijk van tolerantie in andere delen van de Republiek.

Een focusverschuiving op basis van resoluties

De applicatie goetgevonden.nl, in ontwikkeling door project REPUBLIC op het Huygens Instituut, biedt de mogelijkheid om deze focusverschuiving te bewerkstelligen. Dankzij deze applicatie hoeven historici niet langer iedere resolutie afzonderlijk te lezen, maar kunnen ze met een simpele muisklik de honderdduizenden resoluties van de Staten-Generaal digitaal doorgronden. Voor mijn scriptie voor de research master Classical, Medieval, and Early Modern Studies aan de Rijksuniversiteit Groningen heb ik intensief gebruik gemaakt van het prototype van deze applicatie om op zoek te gaan naar resoluties waarin de Staten-Generaal besloten om bescherming te bieden aan publieke overheidsfunctionarissen uit de Generaliteitslanden in de achttiende eeuw. Dit leverde 31 resoluties op die waren uitgevaardigd naar aanleiding van verzoekschriften van protestantse ambtenaren, die aangaven bedreigd te worden door hun veelal katholieke medeburgers.^[4] Deze bronnen laten zien dat de Republiek ook een heel ander verhaal over tolerantie kent. Een verhaal waarin de overheid een veel actievere rol inneemt.

Een schreeuw om hulp

‘Ze probeerden mij van de levenden naar de doden te brengen.’ Deze woorden werden geschreven door Johan Boudewijn van Beverwijk, secretaris van de stad Vught in Staats-Brabant. De nacht van 13 februari in 1708 was voor hem en zijn gezin enorm traumatisch geweest. De klok had al middernacht geslagen toen uit het niets de meeste ruiten van zijn huis werden ingeslagen. Een paar seconden later werden er vier schoten afgevuurd. De volgende ochtend, tijdens de inspectie van de schade aan het huis, besefte Van Beverwijk dat het een wonder was dat er geen slachtoffers waren gevallen bij deze brute aanval. Er waren namelijk twee kogels de schoorsteen binnengedrongen, exact op de plek waar Van Beverwijk normaal gesproken zijn avonden doorbracht. Nog pijnlijker was het feit dat de hele situatie, hoewel traumatisch, de familie Van Beverwijk niet onbekend was. Van Beverwijks vader, die eveneens een publieke functie in de Generaliteitslanden had bekleed, had in zijn tijd ook verschillende bedreigingen en gewelddadige acties van gefrustreerde katholieken moeten doorstaan. Van Beverwijk besloot, net als zijn vader in 1702, om een verzoekschrift om bescherming te sturen naar de hoogste autoriteit van de Republiek, de Staten-Generaal.^[5]

De eerste pagina van Johan van Boudewijns verzoekschrift om een sauvegarde. Bron: NA, SG 7647, Verzoekschrift van Johan Boudewijn van Beverwijk aan de Staten-Generaal, 12 maart 1708.

Brieven van sauvegarde

 In de achttiende eeuw ontvingen de Staten-Generaal 31 verzoeken van protestantse overheidsfunctionarissen die lijf en leden wilden beschermen tegen de dreiging vanuit veelal katholieke medeburgers. De bedreigde protestanten vroegen echter niet om fysieke bescherming. In de verzoekschriften werd het bestuur van de Republiek gevraagd om hun ambtenaren te voorzien van een ‘sauvegarde’. Een sauvegarde was een brief van bescherming uitgevaardigd door een soeverein of een andere autoriteit.^[6] Lang hebben historici voornamelijk gefocust op sauvegardes uitgegeven in oorlogstijd, maar in mijn scriptie laat ik zien dat de sauvegarde gezien moet worden als een multifunctioneel instrument dat ook in vredestijd werd gebruikt. Het werd aangevraagd door koopmannen om hun handelswaar te beschermen, door reizigers om veilig op de plek van bestemming aan te komen en door bekeerde katholieken om te ontsnappen aan wanhopige familieleden. Desalniettemin vormen de verzoeken van protestantse overheidsfunctionarissen veruit de grootste categorie in de aanvragen voor een sauvegarde bij de Staten-Generaal in de achttiende eeuw.

Een voorbeeld van een sauvegarde brief. Bron: NA, SG 7838, Verzoekschrift van Jan Jacob Stuurman aan de Staten-Generaal, 12 augustus 1755.

Een sauvegarde zorgde ervoor dat iemand erop kon rekenen dat aanvallen op persoon of goed hard werden gestraft door de autoriteiten. Daarnaast namen veel protestantse ambtenaren een schadevergoeding op in hun sauvegarde brief. Op het moment dat de persoon onder sauvegarde, zijn familie, huis of goederen werd beschadigd of vermoord, dan zou de schade worden vergoed door de gehele gemeenschap. Vroegmoderne bestuurders beseften zich goed dat wetgeving publiekelijk bekend moest worden gemaakt om effectief te zijn.^[7] De sauvegarde brieven wachtten dan ook hetzelfde lot. Om ervoor te zorgen dat iedereen op de hoogte was van de beschermende maatregel en eventuele schadevergoeding, werden ze op verschillende openbare plekken voorgelezen en opgehangen.

Een effectieve maatregel?

Het blijft echter de vraag of deze beschermende maatregel daadwerkelijk effectief is geweest. Er zijn namelijk verhalen bekend over het afscheuren van gepubliceerde sauvegarde brieven, aanhoudende bedreigingen en brand- of moordpogingen aan het adres van beschermde protestantse overheidsfunctionarissen in de Generaliteitslanden.^[8] Daartegenover staat dat over de meeste protestantse ambtenaren, op het eerste oog, niets relevants terug te vinden is over gewelddadigheden nadat ze hun brief van bescherming hadden ontvangen. Betekent deze stilte in de archieven dat de sauvegarde een effectieve maatregel is geweest om meer harmonie te creëren tussen de protestanten en katholieken in de Generaliteitslanden? Meer onderzoek naar lokale verhoudingen tussen deze twee gezindtes is nodig om met een antwoord op deze vraag te komen.

Conclusie

Ondanks de onduidelijkheden over de effectiviteit, hebben de verzoeken voor een sauvegarde bij de Staten-Generaal laten zien dat het te beperkt is om de Republiek haar overheid enkel te karakteriseren als passief in de historiografie over tolerantie. De Staten-Generaal eisten een prominente rol op in het uitgeven van de sauvegarde brieven en moeten daarom worden gezien als een belangrijke facilitator van de context waarin religieuze coëxistentie plaatsvond in de Generaliteitslanden. Deze focusverschuiving heeft laten zien dat het verhaal van de Hollandse tolerantie niet klakkeloos moet worden overgenomen voor elke hoek van de Republiek. Van Beverwijks schreeuw om hulp is hier belangrijk bewijs voor.

^[1] Zie bijvoorbeeld: J. Pollmann, Religious Choice in the Dutch Republic: The Reformation of Arnoldus Buchelius, 1565-1641 (Manchester: Manchester University Press, 1999); B.J. Kaplan, Calvinists and Libertines. Confession and Community in Utrecht, 1578-1620 (Oxford: Clarendon Press, 1995).

^[2] Zie bijvoorbeeld: W. Frijhoff, “How Plural were the Religious Worlds in Early-Modern Europe? Critical Reflections from the Netherlandic Experience,” in Living with Religious Diversity in Early Modern Europe, ed. C.S. Dixon, D. Freist and M. Greengrass (Farnham: Ashgate, 2009), 33; S. Groenveld, Huisgenoten des geloofs: Was de samenleving in de Republiek der Verenigde Nederlanden verzuild? (Hilversum: Verloren, 1995), 20-21.

^[3] J. Geraerts, Patrons of the Old Faith: The Catholic Nobility in Utrecht and Guelders, c. 1580-1702 (Leiden: Brill, 2018), 26-27.

^[4] Zie bijvoorbeeld: Nationaal Archief, Den Haag (hierna NA), Staten-Generaal (hierna SG) 3763, Resolutie 12 maart 1708; NA, SG 3764, Resolutie 18 september 1709; NA, SG 3772, Resolutie 20 december 1717.

^[5] NA, SG 7647, Verzoekschrift van Johan Boudewijn van Beverwijk aan de Staten-Generaal, 12 maart 1708.

^[6] E. Swart, “Paper Suits of Armour: Sauvegarde, Brandschat, and Security in the Countryside during Wartime in the Sixteenth-Century Netherlands,” in The Early Modern State: Drivers, Beneficiaries and Discontents: Essays in Honour of Prof. Dr. Marjolein ’t Hart, ed. P. Brandon, L. Heerma van Voss and A. Romein (London: Routledge, 2022), 74.

^[7] A. der Weduwen, State Communication and Public Politics in the Dutch Golden Age (Oxford: Oxford University Press, 2023), 130.

^[8] Zie bijvoorbeeld: NA, SG 3766, Resolutie 18 juni 1711; Brabants Historisch Informatie Centrum, ‘s Hertogenbosch, Schepenbank Sint-Michielsgestel, D108, Isaacq Elsevier vs. Jan Keijsers, 1713-1716; H. van der Hoeven, Bijdragen tot de kennis der geschiedenis van Zundert en Wernhout (Zundert: Vorsselmans, 1920), 383.