Dossier Oorlog in Oekraïne – Blog: Historici en de oorlog in Oekraïne

Hoewel Philadelphia ver van het front in Oekraïne is, is ook op de Annual Meeting 2023 van de American Historical Association (AHA) de oorlog aanwezig. Zichtbaar aanwezig omdat opvallend veel uitgevers op de boekenmarkt hun publicaties over de geschiedenis van Oost-Europa, Rusland en Oekraïne prominent hebben uitgestald. Ook inhoudelijk speelde de oorlog een rol omdat er verschillende sessies op deze grote historische conferentie gewijd waren aan de historische dimensies van deze oorlog. Een van die sessies was een Presidential Session en had als onderwerp de rol van historici in aanloop naar en bij duiding van deze oorlog in Europa. De vorm van de sessie en de grootte van de balzaal gaf het belang aan dat de AHA hechtte aan dit onderwerp. Het motto van de vereniging is niet voor niets everything has a history; dat geldt zeer zeker ook voor de oorlog in Oekraïne.

Dode hoek

De eerste spreker tijdens deze sessie was Victoria Smolkin, een historica afkomstig uit de Oekraïense diaspora in de Verenigde Staten en gespecialiseerd in de geschiedenis van de Sovjet Unie en Rusland. Zij betoogde dat de Russische inval met de tot nu toe voortdurende oorlog weliswaar een verrassing voor velen was, maar dat de grotere verrassing de weerbaarheid van Oekraïne bleek te zijn. Die verrassing valt volgens haar historici te verwijten. Smolkin schetste in een helder betoog hoe de Sovjet Unie rond 1990 uiteen viel, waarna er langs bestaande lijnen nieuwe, soevereine staten ontstonden. Oekraïne en ook het huidige Rusland waren twee van de nieuwe soevereine staten die beide in de zomer van 1990 min of meer gelijktijdig ontstonden. Aangezien dit proces zich redelijk geruisloos en zonder bloedvergieten voltrok, ontsnapte het aan de collectieve aandacht en dus ook aan die van historici. Bovendien ontstond al snel daarna het concept van de ‘Russische wereld’ dat de aandacht trok waardoor Oekraïne, in haar woorden, in de dode hoek belandde. Dat duurde tot de Maidan-revolutie in de zomer van 2014 en de annexatie van de Krim door Rusland een paar maanden later.

Tekst gaat verder onder de afbeelding.

Veel uitgevers op de boekenmarkt van de AHA Annual Meeting 2023 hadden hun publicaties over de geschiedenis van Oost-Europa, Rusland en Oekraïne prominent uitgestald.

Narratief van overwinnaars

De tweede spreker tijdens deze sessie was historica Elizabeth Wood. Zij stelde dat er in het verleden meer oorlogen verloren zijn dan gewonnen door de tsaren, Sovjets én Poetin, maar dat het Russische narratief dat van een natie van overwinnaars is. Wood trok in haar betoog een vergelijking met de Russisch-Japanse oorlog van 1905 en zag enkele opvallende paralellen. Niet alleen onderschatten de Russen destijds de weerbaarheid en veerkracht als ook militaire prestaties van de Japanners, zij overschatten vooral ook hun eigen morele en militaire kracht. Daarnaast was er, en dat is de tweede parallel tussen toen en nu aldus Wood, sprake van seksualisering en feminisering van de tegenstander. De boodschap die destijds de tsaren, en nu Poetin en de zijnen, daarmee af willen geven, is dat de tegenstander zwak is en het gerechtvaardigd is wat zij doen. Impliciet is daarmee de boodschap dat Rusland machtig is en de leider van Rusland een sterke leider is. Ook dit past in een narratief van overwinnaars, al verloor Rusland destijds van Japan én sleept de oorlog in Oekraïne nu al bijna een jaar voort. 

Amplifier in Chief

De derde en laatste spreker tijdens deze boeiende sessie was Olesya Khromeychuk, een Oekraïense historica die nu in Londen werkt als directeur van het Ukranian Institute. Zij stelde dat ons beeld van haar land gevormd is door Rusland. Na de inval op de Krim in 2014 framede Poetin Oekraïne als een land waar een burgeroorlog dreigde vanwege de meertaligheid én dat, vanwege zijn relatief korte bestaan, geen eigen identiteit kent. Direct na de inval bleek Oekraïne echter niet alleen zeer standvastig en veel weerbaarder te zijn dan gedacht door de Russen, maar vooral ook een stevige eigen identiteit te hebben. Die identiteit is enerzijds gefundeerd op een gedeelde culturele achtergrond gevormd door Oekraïense dichters, schrijvers en kunstenaars. Het is een identiteit van onderop. Anderzijds vormt de negatieve identificatie met de Russische agressor, ‘wij zijn niet zoals zij’, een stevig fundament. Khromeychuk stelt dat de rol die Oekraïense president Zelensky daarbij speelt hierin cruciaal is. Hij is niet alleen een sterke leider in crisis gebleken, maar heeft zich vooral ontpopt tot een ‘amplifier in chief’. Een term die lastig is te vertalen in het Nederlands, maar duidelijk maakt dat zijn optreden de Oekraïense identiteit, weerstand in en het verzet van Oekraïne vleugels geeft.

Het politieke is persoonlijk

Tijdens deze sessie bleek eens te meer dat het politieke ook persoonlijk is. De broer van Khromeychuk vecht momenteel in Oekraïne. In andere woorden, op het moment dat zij op een wetenschappelijke conferentie in de Verenigde Staten vertelt over de aanloop naar en gevolgen van de oorlog, belichaamt hij de Oekraïense standvastigheid en weerbaarheid waar zij op reflecteerde. Dus niet alleen heeft alles een geschiedenis; iedereen, dus ook historici, heeft een geschiedenis.

Antia Wiersma is directeur van het Koninklijk Nederlands Historisch Genootschap (KNHG)