Dossier Kiezen & Formeren – Grensgevallen
‘Kloof tussen centrum en periferie groeit’, ‘Stad en platteland stemmen steeds verschillender’, ‘Tegenstelling tussen Randstad en regio neemt toe’. Krantenkoppen als deze zijn inmiddels gebruikelijke kost daags na de verkiezingen voor de Tweede Kamer. Leek ‘de provincie’ eind twintigste eeuw grotendeels van de politieke kaart van Nederland te zijn verdwenen, tegenwoordig is zij helemaal terug als categorie om verkiezingsuitslagen te duiden. Net als vier jaar geleden stonden ook na de laatste verkiezingen de nieuwsberichten vol met kaartjes en statistiekjes, die de toegenomen tegenstellingen tussen stad en platteland illustreerden, en buitelden experts over elkaar heen met verklaringen voor de groeiende kloof tussen ‘Den Haag’ en ‘de provincie’.
Nu was hier naar aanleiding van de laatste verkiezingsuitslag natuurlijk ook wel enige reden toe. De komst van de BoerBurgerBeweging in het parlement en de slechte prestaties van de linkse partijen in veel plattelandsgemeenten lijken inderdaad te wijzen op een verdere aanscherping van de geografische tegenstellingen in het politieke landschap. Tel daarbij op de goede resultaten van partijen als de PVV en het FVD in regio’s als Noord- en Zuid-Limburg, Oost-Groningen, Zuidoost-Drenthe en Zeeuws-Vlaanderen en het beeld van een van Den Haag vervreemde periferie is compleet.
Als oorzaak voor de schijnbaar toegenomen polarisatie tussen stad en platteland wijzen analisten voornamelijk op sociaaleconomische verschillen. Zo zien sociaal geografen als Floor Millikowski en Josse de Voogd in de huidige politieke kaart van Nederland vooral een beeld van winnaars en verliezers. In deze analyse zit ook zeker een kern van waarheid: legt men een kaart van de welvaartsverdeling in Nederland naast die van de meest recente verkiezingsuitslagen, dan ziet men meteen enkele opvallende parallellen en verbanden.
Toch vertellen de gegevens over de welvaartsverdeling en kansenongelijkheid in ons land niet het volledige verhaal. Voor veel van de gebieden die nu als sociaaleconomische verliezers worden aangeduid, geldt namelijk dat zij al een lange geschiedenis van politiek radicalisme en protest kennen. Eén blik in de onvolprezen atlas Verkiezingen op de kaart, 1848-2010 leert ons bijvoorbeeld dat stemmers in Oost-Groningen al anderhalve eeuw lang de uitersten van het politieke spectrum opzoeken: radicale liberalen in de negentiende eeuw, communisten in het midden van de twintigste eeuw en bij verkiezingen van meer recente datum vooral de SP en de PVV. Van structurele sociaaleconomische achterstand in dit gebied was echter geen sprake. Hoewel de inkomensongelijkheid in Oost-Groningen altijd groot was, gold de regio van midden negentiende tot midden twintigste eeuw juist als economisch ontwikkeld.
Vergelijkbare tradities in tegendraads stemgedrag treffen we aan wanneer we de oostgrens van Nederland verder afzakken naar het zuiden. Zo was Zuidoost-Drenthe, momenteel een bolwerk van de PVV, begin jaren zestig de bakermat van de Boerenpartij, en kende de regio in de jaren dertig al een relatief grote NSB-aanhang. Ook in bepaalde delen van Gelderland, Brabant en met name Limburg is er een duidelijke lijn te trekken tussen het succes van partijen als de NSB en de Boerenpartij in de twintigste eeuw en partijen als de SP en de PVV nu. De boze burgers van tegenwoordig zijn echter niet meer de kleine keuterboertjes die destijds in opstand kwamen tegen een bemoeizuchtige overheid, maar voornamelijk werknemers uit de tertiaire sector die zich juist door de overheid in de steek gelaten voelen.
Willen we de geografische tegenstellingen in kiesgedrag begrijpen, dan loont het om deze lange lijnen in ogenschouw te nemen. Het helpt ons althans om twee belangrijke kanttekeningen te plaatsen bij de alarmerende berichten die vandaag de dag de media domineren. In de eerste plaats laat een historische blik op verkiezingsuitslagen zien dat de politieke tegenstelling tussen stad en platteland een te simpele voorstelling van zaken is. Van oudsher bestaan er aanzienlijke verschillen tussen de verschillende plattelandsgemeenten en deze zijn in de voorbije jaren niet verdwenen. Van ‘het platteland’ is dus geen sprake, evenmin als dat je echt van ‘de stad’ kan spreken. De bewoners van de Drentse zandgronden stemmen traditioneel anders dan de bewoners van de Drentse veengronden, net als dat de inwoners van Amsterdam-Noord anders stemmen dan de inwoners van Amsterdam-Zuid. Bredere steun voor partijen aan de uiteinden van het politieke spectrum vind je bovendien slechts in een handjevol gemeenten, voornamelijk in de grensstreken in het oosten en zuidwesten van Nederland. In de meeste van deze gevallen gaat het om gebieden die al een langere traditie van protest en politiek radicalisme kennen. Het is dan ook niet ondenkbeeldig dat behalve economische ook culturele factoren hier een rol spelen: is een traditie immers eenmaal stevig in de samenleving verankerd, dan heeft deze ook gevolgen voor de mentaliteit en identiteit van de betreffende groep.
Voor de beleidsmakers van nu is het van belang om dit in het achterhoofd te houden. Mochten zij de politieke onvrede in deze specifieke delen van het land willen wegnemen, dan is het de vraag of een zak geld alleen genoeg is. Het overbruggen van een mentale afstand die al eeuwenlang bestaat, is een kwestie van lange adem en vraagt bijzondere aandacht voor zaken als scholing, infrastructuur en maatschappelijk werk. De komende jaren zullen de krantenkoppen over ‘de kloof tussen centrum en periferie’ dan ook blijven verschijnen. En of dat erg is? Ach, misschien zijn een paar politieke grensgevallen ook wel gezond.
