Dossier Ecogeschiedenis – Blog: Kunst en milieu zijn wél verweven

De discussie over klimaatprotest in musea wist de afgelopen weken nauwelijks verder te komen dan de vraag of het doel de middelen heiligt. Veel interessanter is het onderbelichte klimaaterfgoed in musea zelf, waarmee musea zich productief zouden kunnen mengen in een debat.

Laat ik voorop stellen, kunst besmeuren is krankzinnig en verwerpelijk, al is het maar omdat veel kunstwerken minder verantwoordelijk voor klimaatverandering zijn dan de museumbezoekers die er met een auto naartoe kachelen. Maar als je dan toch een schilderij moet besmeuren, kies dan een betere dan Meisje met de parel. Er zijn, ook in het Mauritshuis, immers veel schilderijen die als milieu-erfgoed opnieuw tegen een kritisch licht gehouden mogen worden en dan niet altijd onschuldig zijn.

De afgelopen jaren blijkt immers steeds meer hoe natuur en cultuur nauw verweven zijn op complexe en onverwachte manieren, zoals ook blijkt uit enkele bijdragen in het Dossier Ecogeschiedenis op deze website. Toch vertrokken de meeste reacties op het klimaatprotest van afgelopen weken vanuit een binair onderscheid tussen museum en milieu, alsof het klimaat angstvallig terugdeinst bij de museumdeuren. Veel kunstliefhebbers, onder wie de onthutste directeur van het Mauritshuis, raapten overtreffende trappen bij elkaar om hun afschuw te betuigen, zonder met een woord over het veranderende klimaat te spreken. Anderen zagen in het protest een noodzakelijk kwaad tegen de eindeloze nuance in het debat. Zij vonden protest op een schijnbaar irrelevante plek voor milieuvraagstukken een prachtige eye-opener, en herhaalden zo feitelijk de valse tegenstelling tussen klimaat en cultuur.

Meta Knol, oud-directeur van de Lakenhal, gaf enige inhoud aan het debat door in het NRC te betogen dat musea meer het gesprek aan zouden moeten knopen met klimaatactivisten, want hun kunst biedt als ‘teletijdmachine’ de mogelijkheid om verbanden te leggen tussen verleden, heden en toekomst, al bleek niet om welke verbanden dat zou gaan. Vreemd genoeg kwam misschien wel het meest concrete bruggetje tussen kunst en milieu van de activistische groepering Extinction Rebellion. Bij RTL bracht een woordvoerder landschapsschilderijen in verband ‘met alle mooie plekken die we nu nog op onze wereld hebben’, en vreesde dat we die door klimaatverandering niet zouden kunnen zien. Maar daarmee vergat ook hij dat die landschappen eigenlijk al verminkt zijn.

Oude landschapsschilderijen bieden immers een boeiende blik op de historische beeldvorming rondom de omgang met de natuur. In het kader van klimaatverandering is dat zeker niet alleen een nostalgisch verhaal over idyllische oer-Hollandse polders. We zouden deze landschappen inmiddels beter kunnen beschouwen als een vroege vorm van de milieuverminking waar ook Nederlanders de afgelopen eeuwen veel talent voor hebben getoond. Daarom is het historische beeld van het Nederlandse landschap aan een update toe.

Want achter de sprookjesbeelden van een koe in een polder en een molen in de verte, schuilt een verleden dat geen duurzaamheidsprijs verdient. ‘God schiep de aarde, maar de Nederlanders schiepen Nederland’, luidt een uitspraak, maar deze schepping ging vaak gepaard met omvangrijke afbraak. Veel polders zijn immers ingedamde veenplassen die zijn ontstaan na eeuwen van nuttige, maar destructieve, turfwinning. Zoals er in het Amazonegebied nog steeds oerwoud wordt geveld en in Duitsland dorpen verdwijnen in bruinkoolmijnen, werden laagveengebieden vrijwel onherstelbaar beschadigd.

Het gaat er ook om wat we niet zien. Heel zelden beeldden landschapsschilders bijvoorbeeld een onaangetast moeras uit of de uitgebuite veenarbeiders die dat moeras ontgonnen. Zo zien we in de kunst vrijwel alleen het idyllische resultaat, niet de vernietiging en vervuiling die ermee samenhangt.

Met trots herhaalt menig Nederlander nog steeds dat het halve land onder de zeespiegel ligt. Voor een groot deel diepte die enorme badkuip zich uit door eeuwen van bemaling, noodzakelijk om koeien en huizen in drassig veen te kunnen zetten. Het voortdurende zakken van de bodem maakt onder andere rondom Gouda gebieden steeds minder bewoonbaar en gaat gepaard met tonnen CO2-uitstoot. Ook tegen een stijgende zeespiegel is bodemdaling bepaald geen verstandige strategie. Moeten we daar echt trots op zijn?

Het is zinvol om lessen te trekken uit de recente omgang met het koloniale verleden. Daarin wordt steeds duidelijker dat koloniaal erfgoed zich niet beperkt tot het herschrijven van de bordjes onder standbeelden van genocidale VOC-kapiteins, maar juist schuilt in het alledaagse. Zelfs bij stenen en planten zijn gruwelijke verhalen te vertellen, zo bleek recent uit een discussie rondom de natuurhistorische collectie van Naturalis.

Evenzo moeten alledaagse denkbeelden over het Nederlandse milieu worden bevraagd. Polder, molen en koe in de wei vormen een blauwdruk voor de huidige milieuproblematiek.

Hopelijk kunnen deze acties historici wijzen op de sluimerende verwevenheid van natuur en cultuur in de geschiedenis. De veranderende omgang met het landschap is onderdeel daarvan en dat blijkt niet alleen maar uit schilderijen. Zo zouden ook musea met een industriële geschiedenis, waaronder de Lakenhal, rekenschap kunnen geven aan de lokale banden tussen milieu en cultuur. En herschrijf alvast bij een laaggelegen polderlandschap het bordje: ‘Hier rust een laagveengebied.’

Hilbrand Wouters is op het moment van schrijven bijna afgestudeerd aan de Universiteit Utrecht in de master History and Philosophy of Science. Zijn masterscriptie ging over de beeldvorming van natuur en cultuur in de naoorlogse milieugeschiedenis.