‘De vrouw. Haar bouw en haar inwendige organen’ – Aletta Jacobs’ emancipatoire anatomie

Ter ere van internationale vrouwendag op 8 maart jl. besteedde de Groningse Universiteitskrant aandacht aan Aletta Jacobs’ populaire anatomieboekje De Vrouw. Haar bouw en haar inwendige organen, gepubliceerd in 1899 en daarna uitgekomen in meerdere edities. Het boekje is bijzonder, niet in de laatste plaats omdat het rijk geïllustreerd is met uitvouwbare platen. Lezers van het boek konden door het omslaan van flapjes, als het ware onder de huid van de vrouw kruipen en steeds dieper in haar lichaam kijken. De Universiteitskrant stelt dat Jacobs het vrouwelijk lichaam toont op een manier die voor die tijd zeer uitzonderlijk was: ‘Ze wist zelfs waar “de kittelaar” was!’

‘De Vrouw. Haar bouw en haar inwendige organen.’ Kluwer Publishing (original) / Jeroen Hellingman (Gutenberg pdf), publiek domein, via Wikimedia Commons.

Het was inderdaad uitzonderlijk dat Jacobs het boekje schreef als een populairwetenschappelijk boekje voor vrouwen met een kleine portemonnee. Juist bij deze groep vrouwen had Jacobs een ‘begeerte’ geconstateerd naar ‘lectuur over kennis van het lichaam in het algemeen en van den bouw, de ligging en de verrichting harer geslachtsorganen in het bijzonder.’ Ze was dan ook bijzonder verheugd dat de uitgever van de vierde druk erin was geslaagd het boekje ‘voor een merkbaar lageren prijs te kunnen aanbieden en daardoor den vrouwen, voor wie het boek eigenlijk in de eerste plaats werd samengesteld, de gelegenheid te openen het te kunnen koopen’.

We kennen Aletta Jacobs niet alleen als de eerste vrouwelijke student die in Nederland tot de opleiding geneeskunde werd toegelaten, maar ook als een onvermoeibaar strijdster voor het vrouwenkiesrecht. Interessant genoeg deed Jacobs’ anatomieboekje precies hetzelfde. Niet alleen gaf het boekje aan vrouwen uit alle lagen van de samenleving toegang tot het ‘mannelijke’ domein van medische kennis. Ook stelde Jacobs expliciet dat er geen wezenlijke verschillen bestaan tussen het lichaam van de man en het lichaam van de vrouw. Waar verschillen geconstateerd kunnen worden – zo stelde Jacobs – betreft het slechts verschillen in vorm, maar niet in functie. Dus hoewel de vrouwelijke schedel kleiner is dan die van de man, kunnen we niet automatisch aannemen dat daarom de vrouwelijke hersenen en intelligentie ook van een lagere orde zijn. Jacobs maakte ook korte metten met het toen wijdverspreide idee dat mannen een buikademhaling hebben terwijl vrouwen eerder ademen vanuit de borst. Dit verschil is misschien wel aanwezig, maar moet volgens Jacobs worden toegeschreven aan korsetten en te nauw sluitende kleding die een goede (buik)ademhaling in de weg zitten. En hoewel het mannelijk strottenhoofd groter is dan het strottenhoofd van vrouwen, verklaart dit slechts dat de mannelijke stem lager is, maar is geen indicatie voor een andere functionaliteit van het lichaamsdeel. Met andere woorden, het boekje van Jacobs moest een anatomische case maken tegen de sociale ongelijkheid van man en vrouw. De vrouw. Haar bouw en haar inwendige organen is in die zin een zet in een emancipatoire strijd.

Echter, hoe revolutionair Jacobs’ emancipatoire intentie ook was, helemaal wetenschappelijk vernieuwend kunnen we Jacobs’ boekje niet noemen. Sterker nog, het boekje staat in een lange traditie van premoderne anatomie-boeken die een ‘one sex model’ propageerden: in die traditie werd – zoals Thomas Laqueur heeft beargumenteerd – het lichaam van de vrouw als vrijwel gelijk beschouwd aan het lichaam van de man. Het mannelijk lichaam werd daarbij genomen als referentiepunt. Tot in de achttiende eeuw was het zelfs zo dat in ‘the great chain of being’ het vrouwelijk lichaam vaak werd begrepen als een onvolledig ontwikkeld mannenlichaam waarbij de geslachtsorganen eenvoudigweg niet buiten het lichaam waren ontwikkeld. De vagina werd gezien als een inwendige penis, de eierstokken als vrouwelijke testikels en de clitoris als de vrouwelijke variant van het mannelijk zwellichaam. In feite presenteerde Aletta Jacobs’ boek een geüpdatete versie van dit oude ‘one sex model’, hoewel Jacobs, in lijn met nieuwere trends, de vrouw niet langer zag als een ‘gemankeerde man’.

Het ‘one sex model’ heeft een verbluffend lang leven. Pas langzaamaan beginnen we gewend te raken aan het idee dat het vrouwelijk lichaam fundamenteel – tot op het niveau van cellen en tissues – anders is dan het lichaam van de man en dat dit ‘anders zijn’ belangrijke gevolgen heeft voor fysiologische processen en medische behandelingen. Echter, terwijl alle klinische en andere studies erop wijzen dat lichamelijke verschillen tussen vrouwen en mannen letterlijk van levensbelang kunnen zijn, is de aanwezigheid van vrouwen in clinical trials geen vanzelfsprekendheid en gaat er nog steeds nauwelijks financiering naar onderzoek waarbij vrouwen tenminste in gelijke mate vertegenwoordigd zijn. Het nationale actieplan van de Franse regering tegen de ziekte endometriose, waarbij 20 miljoen euro wordt vrijgemaakt voor wetenschappelijk onderzoek, is een uitzondering op de regel. Maar zelfs hier kunnen we ons relativerend afvragen of president Macrons aandacht misschien was ingegeven door de aankomende verkiezingen.

Paradoxaal genoeg zien we dat het in Aletta Jacobs’ feministische betoog belangrijk was om te benadrukken dat er geen sekseverschil is in de ‘samenstelling en verrichting’ van lichaamsdelen, maar dat dit tegenwoordig volledig is omgedraaid. Gelijkwaardigheid is nu juist gebaseerd op het idee dat vrouwen en mannen tot op het bot anders zijn en ook dat dit anders zijn in feite betekent dat ‘sekseneutraliteit’ niet bestaat. Dit heeft niet alleen politieke en emancipatoire consequenties, maar het is ook hoog tijd dat het serieus wordt meegewogen in wetenschappelijk onderzoek. Vanuit historisch perspectief betoogde Londa Schiebinger, historicus en directeur van het Gendered Innovations-project, al in 2013 dat verschillen tussen man en vrouw een verplicht onderdeel zouden moeten zijn van alle financieringsaanvragen in de gezondheidswetenschappen. Nu, bijna 10 jaar later, zijn we er nog lang niet. Een hernieuwde aandacht voor sekseverschillen in de geneeskunde (en in ander wetenschappelijk onderzoek) is nog steeds broodnodig!

Rina Knoeff is medisch historicus en Aletta Jacobs Hoogleraar ‘Health and Humanities’ aan de Rijksuniversiteit Groningen.