Blog – Vaccinvrees, vroeger en vandaag

Wetenschapshistorici uit Nederland en België hebben onderzoek gedaan naar de geschiedenis van wantrouwen tegen vaccinatie. Vaccinatievrees is niet enkel een hedendaags probleem, maar blijkt sinds de 16e eeuw een historische constante te zijn.

Van China naar Europa

De oudst bekende inentingsmethode ontstond in China in de zestiende eeuw. Patiënten die een lichte vorm van de pokken hadden overleefd, doneerden de korstjes van hun uitgedroogde pokkenblaasjes aan een arts. Die werden tot een poeder gestampt dat moest eindigen in andermans neusgat. Wie op deze manier werd ingeënt, kreeg op zijn beurt een milde vorm van de pokken. Het beoogde resultaat was immuniteit voor de ernstigere verschijningsvormen van de destijds gevreesde ziekte, waaraan gemiddeld één op de tien personen overleed.

In de zestiende eeuw geloofden Europeanen niet in Chinese inentingspraktijken, hoewel de pokken er waren uitgeroeid.

Dankzij de Chinese inentingspraktijken kregen samenlevingen in China, India, het Ottomaanse Rijk, Ethiopië en West-Afrika het dodelijke pokkenvirus onder controle. Alleen de Europeanen geloofden er niet in. Zij verwierpen de Chinese inentingspraktijken als bijgeloof. Dit had veel te maken met de inbedding van de inenting in de Chinese maatschappij. Vanaf de zeventiende eeuw was inenting er een overgangsritueel, compleet met zilveren blaaspijpen en andere feestelijkheden. In China zelf maakte dit de inenting aantrekkelijker, maar in Europa had dit een omgekeerd effect. 

Voorstellingen van de pokken in een medisch handboek uit de Qing-dynastie. Yuzuan Yizong jinjian (Imperially Commissioned Golden Mirror of Medical Learning) uit 1742. Bron: Österreichische Nationalbibliothek.

Bang voor de spuit

Toen de inenting vanaf de achttiende eeuw eindelijk voet aan de grond kreeg in Europa, ging dit gepaard met hevig verzet. In 1754 liet een arts bijvoorbeeld optekenen dat bijna negentig procent van de bevolking van Den Haag tegen inenting was, hoewel kinderen bij de vleet stierven aan de pokken. Het idee van inenting klonk velen te absurd in de oren. Waarom zou je in godsnaam opzettelijk een dodelijke ziekte binnenlaten in je lichaam? 

Een georganiseerde antivaccinatiebeweging ontstond, groeide en bloeide doorheen de achttiende en negentiende eeuw. De argumenten van de antivaxxers waren divers. Ze brachten inentingspraktijken in verband met medische risico’s – wat overigens soms terecht was, bijvoorbeeld wanneer ziektes van de ene arm naar de andere werden overgebracht omdat de spuit niet werd vervangen. Antivaxxers betichtten artsen ook van blind winstbejag, opperden religieuze bezwaren, of beweerden dat inenting in strijd was met het zelfbeschikkingsrecht.

Op deze spotprent loopt een stoet zieke mensen weg van een dokter die zijn geld telt. Parijs, ca. 1800. Bron: Wellcome Collection.

Campagnes

Om complottheorieën te ontkrachten en het bewezen nut van inenting te onderstrepen, werden grootse campagnes opgezet. Deze campagnes gingen om meer dan wetenschappelijke feiten. Ze probeerden ook de emoties van mensen te beroeren. In 1802, bijvoorbeeld, verspreidde een medisch genootschap in de stad Gent een pamflet dat de pokkenvaccinatie voorstelde als een teken van ouderlijke liefde. Het pamflet vroeg de lezers om te kiezen tussen ‘de zekerheid des levens van ’t liefste dat gy ter waareld bezit’ of ‘het gevaar des doods’. De boodschap was duidelijk: wie niet vaccineerde, zette volgens het pamflet het leven van zijn kind op het spel.

Ook geestelijken droegen soms bij aan vaccinatiecampagnes. Omstreeks 1800 organiseerden Italiaanse priesters processies om mannen, vrouwen en kinderen te laten vaccineren. Begeleid door gebeden liepen de gelovigen in stoet naar publieke vaccinatiesessies. In België spoorden priesters in hun preken gelovigen aan om zich te laten inspuiten.

Een Gents pamflet voor de pokkenvaccinatie uit 1802. Bron: Google Books.

Lessen uit het verleden

Wat kunnen we hieruit leren? In het verleden kreeg wantrouwen tegen vaccinaties altijd vorm in samenspel met de bredere samenleving, in dialoog met ideeën en allerhande vooroordelen. Sommige eeuwenoude argumenten tegen inenting klinken vandaag nog steeds bekend in de oren. Denk maar aan voorstellingen van graaigrage dokters (of de farmaceutische industrie), zorgen over bijwerkingen of religieuze bezwaren.

Maar ook vertrouwen in inenting had vroeger met meer dan alleen wetenschap te maken. Om de angst voor de prik weg te nemen, deden artsen en beleidsmakers veel meer dan medische informatie verstrekken. Vertrouwen volgde niet alleen uit feiten, maar ook uit emoties en geloof.

Door met complottheorieën te lachen, verdwijnen ze niet.

Ook vandaag is er nood aan een breder begrip van de vrees voor vaccinatie. Door om complottheorieën te lachen, verdwijnen ze niet. Wie het vertrouwen van mensen wil winnen, moet hen begrijpen: niet als lichamelijke machines, maar als complexe en veelzijdige wezens.

Tinne Claes is postdoctoraal onderzoeker (FWO/KU Leuven), gespecialiseerd in de geschiedenis van geneeskunde. Als co-hoofdredacteur van Wonderkamer nam ze samen met Ad Maas en een team van Belgische en Nederlandse historici de geschiedenis van vaccinatie onder de loep.

Meer lezen?
Het onderzoek over vaccinatie is deel van een speciaal nummer van het wetenschapshistorische tijdschrift Wonderkamer over het thema ‘vertrouwen in de wetenschap’.