Blog – Deepfake in de bibliotheek
MyHeritage, een genealogiesite, biedt sinds 27 februari een nieuwe techniek aan die mensen op oude foto’s tot leven lijkt te wekken. Deze technologie maakt zogenaamde ‘deepfakes’: video’s die door de computer gegenereerd worden op basis van statische foto’s met behulp van kunstmatige intelligentie. Het zogeheten Deep Nostalgia is ontwikkeld door het bedrijf D-ID. Met behulp van kunstmatige intelligentie heeft het zijn algoritmes getraind op bestaande video’s om gezichtsuitdrukkingen en bewegingen te leren herkennen en te reproduceren. Hierdoor wordt een oude foto als het ware tot leven gewekt.
Als eerste heb ik de techniek uitgeprobeerd op een pas teruggevonden foto van mijn Hongaarse betovergrootvader.
Het resultaat was magisch, maar ergens ook wel beangstigend. De sensatie van het kijken deed me denken aan het moment dat de Franse toeschouwers voor het eerst de aankomst van een trein op het witte doek zagen rond 1896. Zoals hoogleraar digitaal cultureel erfgoed Melissa Terras al schreef op Twitter: los van de ethische bezwaren lijkt het wel alsof de geportretteerde op een eenentwintigste-eeuwse manier reageert op de aanwezigheid van een camera. Het historische figuur wordt dus ontdaan van de context uit het verleden en krijgt een nieuwe en moderne mediabetekenis die zij dismediation noemt. De kijker van nu die gewend is aan een doorlopend menu aan bewegend beeld, krijgt een vals idee van een authentieke blik in het verleden, omdat we met kunstmatige ogen terug in de tijd lijken te kijken naar iets dat lijkt op wat we kennen.
Vervolgens was ik benieuwd of deze technologie overweg kon met vroegmoderne schilderijen. Gek genoeg herkende de Artificial Intelligence (AI) geen mens in de Mona Lisa, maar ook Oopjen van Rembrandt wilde niet voor de camera. Opvallend is dat het Meisje met de Parel van Johannes Vermeer juist wel uitstekend werd geanimeerd. Dit is interessant, omdat Vermeer haar niet als portret, maar als een ‘tronie’ heeft geportretteerd: een studie van de menselijke kenmerken door de ogen van de schilder van een verder anoniem model, om zo een veelheid van menselijke uitdrukkingen en bewegingen te leren kennen en op doek te kunnen reproduceren. Eigenlijk is dit dus vergelijkbaar met wat het algoritme van AI doet, maar dan met verf, kwast, de hand en het oog van de oude meester.
Enthousiast door het resultaat wilde ik nu onmiddellijk aan de slag met de middeleeuwse en vroegmoderne collectie van KB-Nationale Bibliotheek! Mijn eerste keuze was het schitterende portret van Maria met de blauwe sluier uit het getijdenboek van Simon de Varie, een van de mooiste kunstwerken in onze collectie.
Jean Fouquet, ‘Mary holding the Christ Child’, 1455
Het is gemaakt door Jean Fouquet (ca. 1420-ca.1478/81), die algemeen wordt gezien als de belangrijkste Franse schilder van de vijftiende eeuw.
Opnieuw is het resultaat verbluffend. Fouquet heeft hier (net als Vermeer) niet een concreet persoon waarheidsgetrouw willen portretteren. Hij probeerde de essentie van het figuur van de heilige maagd Maria als moeder van Jezus te vatten in een miniatuur op basis van (misschien) een anoniem model of iemand uit zijn herinnering. Het is dus een ideaalbeeld van een heilige bestemd voor privédevotie, en niet een portret van een toen bestaand en levend persoon als herinnering. Het doel van het kunstwerk was vroomheid op te wekken en niet een gevoel van nostalgie, zoals de uitvinders van de ‘Deep Nostalgia’-techniek dat voor ogen hebben.
Het is opvallend dat de kunstmatige intelligentie van onze tijd zo goed overweg kan met de ideaalbeelden die de middeleeuwse of vroegmoderne kunstenaars in hun hoofd hadden. Daarnaast kan het resultaat ons ook aan het denken zetten over de manier waarop wij tegen het verleden aankijken en hoe wij ons eigen ideaalbeeld van de geschiedenis in ons hoofd hebben gevormd. Hoe authentiek is het beeld dat wij hebben van vroeger, in hoeverre is dit gevormd door de kunstenaars van die tijd en hoe wordt dit nu ingekleurd en bijgestuurd door het gebruik van moderne media? Uiteraard is dit een discussie die al heel lang aan de gang is. Ik denk alleen dat de nu ontstane Deep Nostalgia-beelden en de reflectie daarop meer zeggen over onszelf en ons historisch bewustzijn in onze tijd dan dat deze meer licht laten schijnen over ons verleden. Wie in de toekomst inzicht wil krijgen in hoe in de eenentwintigste eeuw werd gedacht over het visuele verleden, heeft aan de nu ontstane beelden een prachtige digitaal geboren bron.
