Blog – De eeuwige vijand? De Poolse schadeclaim als gevolg van geschiedenispolitiek
Jaarlijks worden in Polen bij de herdenking van het begin van de Tweede Wereldoorlog diverse plechtigheden georganiseerd. Dit jaar werden deze ceremonies echter overschaduwd door de toespraak van Jarosław Kaczyński, partijleider van de machthebbende partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS), waarin hij een schadeclaim van 1.300 miljard euro aan de Duitse staat aankondigde. Analytici denken dat Kaczyński hiermee electoraal wil stunten met het oog op de verkiezingen van 2023. Er schuilt echter meer achter deze eisen, namelijk een etnocentrische lezing van de geschiedenis, sinds 2015 door PiS geïnitieerd, die de publieke opinie in Polen over haar westerburen beïnvloedt. In een tijd waarin het belang van Europese solidariteit met oog op de oorlog in Oekraïne alsmaar groter wordt, is het duidelijk dat zulke schadeclaims deze solidariteit uit evenwicht kunnen brengen.
Sleutelen aan de geschiedenis
In de jaren na de val van het communisme veranderde het Poolse nationale narratief over de geschiedenis van de twintigste eeuw meermaals van betekenis. Zo werden in de jaren negentig de wreedheden van de Sovjet-Unie toegevoegd en kreeg het narratief in de context van de toetreding van Polen tot de Europese Unie in 2004 ook een transnationaal karakter, met als speerpunt het universeel lijden van volkeren onder Nazi-Duitsland. Ook was er ruimte voor een nationale, zelfkritische blik voor Pools antisemitisme en collaboratie. Polen konden dus, net als andere volkeren, slachtoffers, helden, maar ook daders zijn.[1]
Dit open perspectief was echter geen lang leven beschoren. Sinds 2015 is PiS aan de macht en wordt flink ingezet op een radicale verandering van het nationale narratief, met nadruk op de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. De zogenoemde ‘geschiedenispolitiek’ (polityka historyczna) zet ferm in op het benadrukken van het unieke Poolse martelaarschap, dat het lijden van het Poolse volk boven dat van andere naties stelt en zelfs gelijktrekt met het lot van de Joden. Een tweede thema, het zogeheten ‘totalitaire paradigma’, houdt in dat Nazi-Duitsland gezien wordt als bron van het absolute kwaad en zint op de totale vernietiging van het Poolse volk.[2]
Kritische blikken die suggereren dat Polen ook daders konden zijn, worden geschaard onder de zogenoemde ‘pedagogiek der schaamte’.[3] In plaats zich te schamen voor de donkere bladzijdes van de geschiedenis, zouden Polen zich weer trots moeten voelen op hun historische erfenis. Noodzakelijkerwijs wordt nu ingezet op Pools heroïsme en het ‘herinterpreteren’ of negeren van de meer problematische kanten van de geschiedenis van Polen. In 2018 werd zelfs een wet aangenomen waarin staat dat publiekelijke beweringen over Poolse participatie aan de Holocaust of collaboratie met de Duitsers berispt zullen worden.
Historische misdaden en tegenwoordige verantwoordelijkheid
Als Polen geen daders konden zijn, dan waren zij noodzakelijkerwijs uitsluitend het slachtoffer van Duits geweld. En niet alleen in de Tweede Wereldoorlog, maar ook ten tijde van de Teutoonse Orde en het Duitse Rijk van Bismarck. Cruciaal is dat deze historische Drang Nach Osten-interpretatie nu wordt toegepast op het tegenwoordige Duitsland. Politici van PiS maken graag gebruik van die vermeende, existentiële Duitse dreiging. Zo worden belangrijke oppositieleden als Donald Tusk of Rafał Trzaskowski herhaaldelijk afgeschilderd als spionnen in dienst van Duitsland, die de ondermijning van het Poolse volk als doel hebben. De LGBTHI-beweging, die al jaren onder vuur ligt, wordt zonder schroom getypeerd als een ideologie met Duitse nationaalsocialistische wortels, met als doel het katholieke Poolse volk te indoctrineren. Kortom, alles wat niet past in het wereldbeeld van PiS moet wel Duits zijn. De dreiging van Nazi-Duitsland wordt dus gekoppeld aan die van het huidige Duitsland.
Tekst gaat verder onder afbeeldingen
De voorpagina van een regeringsgezind politiek blad, wSieci. Donald Tusk, leider van oppositiepartij Koalicja Obywatelska kust de hand van ‘zijn meesteres’ Angela Merkel. Het onderschrift luidt: ‘Duits geld stroomt nog steeds naar de mensen van Tusk’. Bron: wSieci
Afbeelding gemaakt door een priester (de Katholieke Kerk wordt gezien als regeringsgezind) in Zuid-Polen. Rafał Trzaskowski, als ‘vertegenwoordiger’ van Duitsland, neemt het op tegen PiS-politicus Andrzej Duda tijdens de Presidentsverkiezingen in 2020. Het onderschrift luidt: ‘De grote finale Duitsland – Polen. Wie steun jij?’ Bron: Dziennik Zachodni
Ook op de straten van Warschau komt men dergelijke taferelen tegen. Lopend door de stad ziet men op praktisch elke straathoek kleine herdenkingsmonumenten die de plekken aangeven waar executies van Poolse burgers plaatsvonden. Echter, terwijl de beulen eerst als ‘Hitleristen’ of ‘Nazi’s’ werden getypeerd, worden deze termen vervangen door een provisorisch metalen plaatje met ‘Duitsers’ (Niemcy). Op deze symbolische manier overschrijden de misdaden van Nazi-Duitsland hun historische begrenzingen en wordt de Duitse natie van nu direct aansprakelijk. Het verschil tussen Nazi-Duitsland en Duitsland vervaagt.
Vervanging van het woord ‘Hitlerowcy’ (Hitleristen) met ‘Niemcy’ (Duitsers) op een herdenkingsmonument in Warschau. De letter ‘H’ van ‘Hitlerowcy’ is nog duidelijk zichtbaar. De tekst luidt nu: ‘Hier, op 5 september 1944, op het terrein van de Ursus-fabriek hebben Duitsers tijdens een massaexecutie ongeveer 7.000 Polen doodgeschoten.’ Foto: Piotr Wimmers (2022)
De rol voor historici
Voor velen in Polen woedt de Tweede Wereldoorlog dus nog altijd voort. We moeten de schadeclaim van Kaczyński in deze context plaatsen, en niet enkel als een electoraal hoogstandje. De claim staat symbool voor hoe het nieuwe Poolse nationale narratief de Pools-Duitse verhoudingen tot op heden ziet en op scherp zet. Kaczyński zelf mag dan wellicht geen serieus antwoord vanuit Berlijn verwachten, maar het feit dat de meeste Polen achter deze schadeclaim staan, schetst de invloed van deze geschiedenispolitiek.
Wat ik wil hiermee wil aangeven, is dat zodra geschiedenis gebruikt wordt voor polariserende politieke doeleinden, het voor ons historici van cruciaal belang wordt om onderzoek te blijven verrichten; niet alleen naar historische fenomenen, maar ook vooral naar de interpretatie en het gebruik van geschiedenis. Immers, zoals het geval van het Poolse nationale narratief laat zien, kunnen deze lezingen zowel interne als externe polarisatie aanwakkeren. Ook kunnen zij een grootschalig effect hebben op hoe de samenleving tegenwoordige betrekkingen tussen staten ziet. Door kritisch te blijven op deze eenzijdige interpretaties en er vooral over te blijven schrijven, kunnen wij een alternatief perspectief bieden en een breder begrip creëren. Niet alleen voor onszelf, maar juist ook voor de samenleving.
Piotr Wimmers is tweedejaars researchmasterstudent aan de Universiteit Utrecht. Momenteel doet hij in Warschau onderzoek voor zijn masterthese naar de polonisering van Katholieke Duitsers in het Habsburgse Galicië.
