Bijdrage – Scott, Napoleon, De Staël – Het belang van pluralisme

Onlangs kwam Ridley Scotts nieuwe film Napoleon uit. Eerder beargumenteerde ik dat een focus op Napoleon waarschijnlijk leidt tot een duaal beeld, waarbij tegenspelers onderbelicht blijven. Daarnaast schreef ik dat een geschiedenis aan de hand van bijvoorbeeld Madame de Staël veel beter de pluraliteit van het napoleontisch tijdperk weergeeft. Hoewel Scott onder meer zelf aantoonde dat hij best historische films met meerdere perspectieven kan maken, blijft zijn film hangen in dualiteit. Dat is jammer, want zodoende leert hij ons weinig over het napoleontisch tijdvak en ’s werelds actualiteit.

Het belang van de vergetenen

Toen Napoleon in de bioscoop verscheen, was ik toepasselijk genoeg in het voormalig koninkrijk Etrurië. Ergens tussen de rijke Renaissance-stadstaat en een verenigd Italië was daar deze napoleontische satellietstaat met een kort leven (1801-1807). Je kent het gebied waarschijnlijk beter als Toscane, met hoofdstad Florence. In zijn Vanished Kingdoms redeneerde historicus Norman Davies dat je het Europees heden en verleden eigenlijk enkel kan kennen, als je inziet dat veel staten niet meer bestaan. Immers, Frankrijk begrijp je alleen als je weet hoe het omging met landen als Aragon, Bourgondië, Savoye en Etrurië. En om die relatie te snappen, moet je hun perspectieven kennen.

Ik zag Napoleon in Giunti Odeon, een filmtheater in Florence dat overdag dient als rijke boekwinkel, studieplek en café. Foto door Dennis van der Pligt, 23 november 2023.

Daarom schreef hij een Europese geschiedenis aan de hand van staten die verdwenen of nauwelijks bekend zijn.[1] Eenzelfde redenatie geldt voor individuen. Vandaar mijn vraag: in hoeverre besteed Scotts film aandacht aan de personen en landen waartoe Napoleon zich moest verhouden? Worden hun perspectieven, gevoelens en belangen uitgelegd, of blijven ze platte antagonisten?

Weinig gelaagde film, over weinig gelaagde hoofdpersoon

Helaas geeft Napoleon een weinig pluralistisch beeld. Weliswaar focust de film op Napoleons relatie met Joséphine de Beauharnaise (Joaquin Phoenix, Vanessa Kirby). Haar beweegredenen en binnenwereld krijgen enigszins aandacht. Als aristocratische weduwe staat ze er tijdens het bloedig hoogtepunt van de revolutie alleen voor. Door te trouwen met Napoleon keert ze terug in de nieuwe, republikeinse maatschappij. Ze blijkt echter weinig oprechte interesse te hebben in zijn persoonlijkheid. Dat is ook niet zo gek. Immers verschilt zijn eerste reactie op Joséphine weinig van die op een Egyptische mummie, namelijk vol verbazing staren, leidend tot sociaal ongemak. Verschil? Joséphine leeft, en spreekt hem aan.

De rest van de film staat in het teken van Napoleons obsessie met haar. Alle politiek, oorlog en andere personages blijven op zichzelf onuitgewerkt, behalve dat ze zo nu en dan spectaculair verbeeld zijn of verwijzen naar de omgang met Joséphine. Als Joséphine hem geen aandacht geeft, vent hij zijn agressie op het slagveld. De Habsburgse keizer (Miles Jupp) bestaat enkel om hem zijn dochter aan te bieden. Deze Marie-Louise (Anna Mawn) kan Napoleon wél een kind schenken, in tegenstelling tot Joséphine. Tsaar Alexander (Edouard Phillipponat) gaat in 1814 bij Joséphine langs en bestaat daarmee eigenlijk alleen om Napoleons jaloezie op te wekken. Wellingtons (Rupert Everett) enige taak is het verhaaltje uitblazen.

De film verdeelt recensenten in twee groepen. Sommigen prijzen de film om de focus op de relatie. Immers laat het Napoleon op een komische manier zien als megalomane, zelfingenomen hork, agressief op zoek naar bevestiging.[2] Anderen zijn precies hierom negatief.[3] Terecht, want 158 minuten is wel erg veel om aan te tonen wat voor weinig gelaagde man Napoleon eigenlijk was volgens Scott. Een director’s cut zou nog twee uur toevoegen, waardoor de film meer draait om Joséphine.

Moeilijke vragen en pluraliteit

Maar als Joséphine zo belangrijk is, maak dan een film primair over haar. Bovendien, als het budget zo’n filmlengte toestaat, had Scott net zo goed een interessant epos kunnen maken met veel meer perspectieven.[4]

Zoals Davies inderdaad schreef, herinnert Florence weinig aan de napoleontische tijd. Over deze periode vertelt de tentoonstelling in het Palazzo Pitti vooral dat Toscaanse vorsten de kunsten sponsorden. Afgaand op de overdonderende manier waarop toeristen Renaissance-kunst krijgen aangeboden, lijkt het er vooraleerst op dat Florentijnen zich vandaag de dag zo willen profileren. De bloedige politieke strijd van 1798-1814 die Davies óók aanhaalt, lijkt niet te passen in het Toscaans zelfbeeld. Daarom toepasselijk dat het meest prominente napoleontische stuk gaat over een verre veldslag: ‘De Saksische eed na de slag bij Jena’, Pietro Benvenuti (1812). Foto door Dennis van der Pligt, 25 november 2023.

Ook lag er een uitgelezen kans om Napoleons cynisch talent voor propaganda bloot te leggen. Immers verbeeldt Scott de slag bij Austerlitz meer zoals Napoleon dat gevecht liet beschrijven in de media, niet zoals het ging. Dat coalitiesoldaten daar door het bevroren meer van Satschan zakten, is waar. Echter, het was lang niet zo massaal als Scott en Napoleon voorstelden. Noch was dat het hoogtepunt van de slag, noch een vooropgezette Franse val. En toch schuurt deze scene tegen het meesterlijke aan. Immers, als Scott duidelijk had kunnen maken dat de scene een propagandistisch beeld was, had hij aan spektakel niet eens hoeven inleveren voor de historiciteit.[5]

Bovendien zijn er genoeg historische films die een pluralistische, veelzijdige en daarmee complexe wereld tonen. Oppenheimer (2023) spoort ons aan na te denken over de ethische en praktische implicaties van nucleaire wapens. Robert Oppenheimer (Cilian Murphy) zelf lijdt zichtbaar onder het gewicht van die vragen, wat binnenkomt bij het publiek. The Last of the Mohicans (1992) toonde met doelmatige conversaties de conflicterende belangen van de Britse en Franse koloniale rijken, Britse kolonisten, de Huron en Mohikanen in Noord-Amerika. Moeilijke vragen en pluraliteit, het kan dus wel degelijk.[6]

Duale reflex 

De simpelheid en dualiteit van Napoleon lijken wel een kind van onze actualiteit. En dat is zorgwekkend, want begrip van die actualiteit vergt de erkenning van complexe pluraliteit. Oorlogen domineren het nieuws, en vaak schieten we in de duale reflex. Toen Poetin Oekraïne binnenviel, claimden we dat de wereld zich tegen hem verenigde. De wereld was in duel met hem. Veel te laat zagen we in dat de wereld verdeelder is dan we aanvankelijk dachten.[7] Oorlog zien we vaak enkel als tussen twee ruziënde kampen of, nog simpeler, tussen een duidelijk afgebakend goed en kwaad. Soms lijkt zelfs de verwachting dat we in alle vermeende duels een kant móeten kiezen.

Scott had ons kunnen helpen tot meer pluralistisch begrip. In plaats daarvan weten we nu vooral dat hij Napoleon een nare man vindt, en we blijven na het gedreun der kanonnen vooral achter met een lege huls.[8] Nu deze zienswijze meer dan voldoende verfilmd is, weet een volgende regisseur hopelijk de complexiteit van het tijdperk te vangen.

Dennis van der Pligt studeerde Militaire geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en Human Geography: Conflicts, Territories & Identities aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

Voetnoten 

[1] Norman Davies, Vanished Kingdoms: The History of Half-Forgotten Europe (Londen: Penguin Books, 2012).

[2] Manohla Dargis, “‘Napoleon’ Review: A Lumpy, Grumpy Little Man”, New York Times, 22 november 2023, https://www.nytimes.com/2023/11/22/movies/napoleon-review-ridley-scott.html; Robbie Collin, “Napoleon, review: blunt-force charisma from Joaquin Phoenix in Ridley Scott’s dark, epic biopic”, The Telegraph, 22 november 2023, https://www.telegraph.co.uk/films/2023/11/15/napoleon-review-ridley-scott/; Coen van Zwol, “In ‘Napoleon’ zijn politici en soldaten slechts voorbijgangers in een komisch, levendig liefdesepos”, NRC, 21 november 2023, https://www.nrc.nl/nieuws/2023/11/21/in-napoleon-zijn-politici-en-soldaten-slechts-voorbijgangers-in-een-komisch-levendig-liefdesepos-a4181583; Peter Bradshaw, “Napoleon review – Joaquin Phoenix makes a magnificent emperor in thrilling biopic”, The Guardian, 15 november 2023, https://www.theguardian.com/film/2023/nov/15/napoleon-review-joaquin-phoenix-emperor-ridley-scott; Belinda van de Graaf, “Recensie: ‘Napoleon’ is een epische actiefilm én een groot liefdesverhaal”, Trouw, 22 november 2023, https://www.trouw.nl/recensies/recensie-napoleon-is-een-epische-actiefilm-en-een-groot-liefdesverhaal~b1a04431/; Bor Beekman, “Regisseur Ridley Scott pakt uit met veldslagen in zijn groots opgezette epos ‘Napoleon’”, de Volkskrant, 22 november 2023, https://www.volkskrant.nl/films/regisseur-ridley-scott-pakt-uit-met-veldslagen-in-zijn-groots-opgezette-epos-napoleon~b328f0ad/.

[3] Ann Hornaday, “Napoleon who? Ridley Scott biopic leaves a void at its center”, The Washington Post, 21 november 2023, https://www.washingtonpost.com/entertainment/movies/2023/11/21/napoleon-movie-review/; Agnès Poirier, “Like the rest of France, I couldn’t wait for Ridley Scott’s Napoleon. Then I actually saw it”, The Guardian, 24 november 2023, https://www.theguardian.com/commentisfree/2023/nov/24/france-ridley-scott-napoleon-french-history?CMP=Share_AndroidApp_Other; Simon Jenkins, “Napoleon and The Crown are travesties: there is no ‘artistic licence’ to distort history”, The Guardian, 20 november 2023, https://www.theguardian.com/commentisfree/2023/nov/20/the-crown-napoleon-artistic-licence-distort-history; Recensies die Scott vooral aanvallen op gebrek aan historische correctheid vormen wellicht een derde groep. Zie bijvoorbeeld Bart Funnekotter, “De complete historische ontsporing van Ridley Scotts ‘Napoleon’”, NRC, 21 november 2023, https://www.nrc.nl/nieuws/2023/11/21/de-complete-historische-ontsporing-van-ridley-scotts-napoleon-a4181581. Op die derde groep volgt de loze reactie van filmcriticus Gawie Keyser. Zijn punt dat historische correctheid niet uitmaakt, doet er in het geval van Napoleon nauwelijks toe. Historische correctie mag je immers prima negeren, zolang je maar een rijk verhaal in plaats daarvan neerzet. En daar heeft Scott simpelweg niet aan voldaan. Gawie Keyser, “Er klopt niks van Napoleon – gelukkig maar”, NRC, 1 december 2023, https://www.nrc.nl/nieuws/2023/12/01/er-klopt-niks-van-napoleon-gelukkig-maar-a4182970.

[4] Dat het laatste perspectief duidelijk de meeste empathie opwekt, betekent wellicht dat The Last Duel helemaal niet zo goed is in verschillende zienswijzen benadrukken. Misschien dat die discussie elders een plek verdient.

[5] Robert Goetz, 1805, Austerlitz: Napoleon and the Destruction of the Third Coalition (Londen; Greenhill; Mechanicsburg, PA: Stackpole Books, 2005). Scotts weergave van de slag bij Austerlitz is hiermee dusdanig in lijn met Napoleons propaganda, dat ik bijna verwacht dat dit op die manier terugkomt in de director’s cut. Toegegeven, met zijn Kingdom of Heaven (2005) bewees Scott dat hij met director’s cuts een hoop goed kan maken.

[6] Hierbij speelt exacte historische nauwkeurigheid niet eens een rol. Waarschijnlijk is de HBO serie Game of Thrones (2011-2019) even precies een verbeelding van de Rozenoorlog (1455-1485), als The Last of the Mohicans van de Frans-Indiaanse oorlog (1754-1763), of De slag om de Schelde van de Tweede wereldoorlog in Nederland.

[7] Zie bijvoorbeeld Nieuwsuur, “De hele wereld tegen Rusland? Valt best mee”, 30 april 2022, 8:49, https://www.youtube.com/watch?v=M3iYFWMATyg&ab_channel=Nieuwsuur.

[8] Overigens dateert het praktisch en massaal gebruik van (metalen) hulzen pas van ver na Napoleon.