Bijdrage – Scott, Napoleon, De Staël – Een pluralistisch tijdperk

Afgelopen maand kwam Ridley Scotts nieuwe film Napoleon uit. Eerder maakte hij The Duellists (1977), die zich in hetzelfde historische periode afspeelt. Echter, in mijn vorige bijdrage beargumenteerde ik dat het duel niet representatief is voor het napoleontisch tijdperk. Hier, in het tweede deel van dit drieluik, laat ik zien dat Madame de Staël dat wél is, juist omdat in haar leven de ideologische pluriformiteit, politieke intriges en geopolitieke multipolariteit naar voren komen. Op die manier is zij minstens net zo representatief voor het tijdperk als Napoleon zelf, zo niet meer.

Een Duits idee en Parijse intriges
Door haar denkbeelden kwam De Staël in aanraking met mensen als Savary en Bernadotte. Zij vulden hun politieke levens op hun eigen manier, wat meer was dan een simpel vóór of tegen Napoleon.

De Staël bewonderde in haar boek De l’Allemagne (1810/1813) de feodale privileges, uniek voor individuele Duitse stadjes en staatjes. In Duitsers zag De Staël romantische poëten, die studieus tuurde in oude boeken. Of ze keken dromerig mijmerend uit over weelderige landschappen, waar ze hardwerkende, eenvoudige boerinnen zagen rondkuieren over onverharde wegen. Zo stonden Duitsers nog in contact met het eclectisch Europees verleden. Dit miste De Staël in de Franse politiek en maatschappij. Ze bekritiseerde zodoende impliciet de absolutistische, classicistische, militaristische en decadente eenheidsstaat die ze in het Napoleontisch regime zag.[1] Ze wilde de keizer dan ook koste wat kost verslaan.

Wegens deze kritiek verbande Napoleon haar in 1810. De Staël schreef de minister van politie Savary dat haar was “gevraagd aanpassingen te doen in het eerste deel [van het boek] en dat heb ik gedaan”. Savary, een carrièreambtenaar die net op zijn post gekomen als vervanger van een couppleger tegen Napoleon, beet hard terug: “De keizer kon geen plek in uw boek vinden die hem waardig is […]”, dat was het probleem niet. Het regime zag überhaupt niets “in de modellen van de volken die u zo bewondert”. Het was een negentiende-eeuwse manier om te zeggen dat ze niet thuishoorde in Frankijk.[2]

De Staël wist dat de aanpassingen haar verbanning niet konden voorkomen. Sterker nog, jaren later blonk ze van trots toen bleek dat Napoleon het helemaal niet zag zitten om de ban ooit op te heffen: “ik werd gevreesd!”.[3] Echter, doordat ze zich keurig aan de censuurregels hield en tóch werd gestraft, kon ze de hypocrisie en willekeur van het regime blootleggen. Obsessief joeg Savary op “Staël and her manuscript above and beyond the call of duty”, aldus historica Glenda Sluga. In diezelfde tijd werkte de ambitieuze Franse maarschalk Bernadotte zich onverwacht op tot kroonprins van Zweden door zich te presenteren als martiaal en vaderlijk.[4] De Staël ontmoette hem twee jaar later in Stockholm, de “stad tussen bruggen”, wijde wouden en kronkelige meren.[5]

Stockholm zoals het eruitzag toen De Staël er woonde in 1812. Schilderij uit 1810 door Louis Belanger (1756-1816). Bron: Wikimedia Commons.

Stockholm, Sint-Petersburg en een ander Duits idee

Napoleon weerhield De Staël ervan haar ideologie te verspreiden in Frankrijk. Om van hem af te komen wendde ze zich tot diplomatiek en oorlog, en moest ze omgaan met de uiteenlopende belangen van Zweden, Rusland en Pruisen. In Stockholm blijkt ze een fundamenteel bindmiddel voor de noord-oost-Europese alliantie die Napoleon uiteindelijk zou verslaan. Bovendien blijkt ze een goede inspirator. Zo hield ze kroonprins Bernadotte voor dat hij het middelpunt was van zijn land, zo niet de aarde: “de zelfliefde der Zweden wordt dagelijks steeds meer aan uw glorie verbonden”.[6]

Tegelijkertijd verenigde ze hem en het tsarenrijk tegen Napoleon. Een moeilijke taak, want de Zweeds-Russische relatie was altijd problematisch geweest. Beide claimden bijvoorbeeld Finland.[7] “De Zweedse kroonprins heeft de kaart van de slag bij Borodino onder ogen, en praat er onophoudelijk met enthousiasme over. Vertel dit, prinses, aan uw illustere echtgenoot”, schreef ze in september 1812 aan de Russische edelvrouw Kutuzov. Die echtgenoot voerde het Russisch leger aan in dat gevecht tegen de Fransen, en zo toonde De Staël dat Bernadotte begaan was met hun lot.

Ze schreef in één adem hartelijk én strategisch. “Ik heb een groot offer gebracht […] door [Sint-Petersburg] te verlaten, zo van invloed op Europa en Azië, en de mooie kanten van beide werelddelen [verenigend]. Ik mis uw briljant en nobel hof. […] Ik hoop u opnieuw te zien, Madame, als [uw echtgenoot] zich verenigt met Lord Wellington om Europa te bevrijden.”[8] Precies dit was onderwerp van strategische discussie onder de Russische elite. Moesten de Russen wel doorvechten, nadat ze de Fransen hun land uit hadden gejaagd? Of moest het rijk weer focussen op expansie in Azië? Mede omdat Rusland niet alleen stond, vocht het door in het voorjaar van 1813.[9]

In haar Stockholmse vierkamerappartement gaf De Staël lezingen over De l’Allemagne, onder meer voor de Pruisische staatsman Stein. Hoewel hij twijfelachtig sprak van de “lelijke vrouw met de schitterende ogen”, was hij tot tranen geroerd door haar romantische beschrijving van Duitsland. Wel vond hij haar staatkundige ideeën te liberaal. Liever zag hij een centralistische Pruisisch-Oostenrijkse federatie. Op haar beurt vond zij dat potentieel despotischer dan napoleontisch Frankrijk. Uiteindelijk beklonken Bernadotte en een Berlijnse gezant in haar woning de Pruisische deelname aan de coalitie.[10] Dat suggereert dat ze zelf een stap terug had gedaan, en haar ideologische bezwaren inslikte ten behoeve van de strijd tegen Napoleon.

‘Portret van Madame de Staël liggend op een chaise longue’ door Michel Ghislain Chapleaux (1799-1881). Bron: Wikimedia Commons.

Een pluralistische wereld
Dat is De Staëls tragiek. Haar romantische, liberale ideeën raakten ondergesneeuwd. Desalniettemin, door haar ogen zien we haar tijd voor hoe die was: pluralistisch, oftwel ideologisch pluriform, politiek veelzijdig, geopolitiek multipolair, en zeker niet duaal. Ze deed mee aan de discussies over maatschappij-inrichting: classicistisch of romantisch? Centralististisch of lokaal en “feodaal”? Militaristisch of niet? Tegelijkertijd komt ze voortdurend mensen tegen als Savary en Bernadotte, die vooral hun persoonlijke belangen en carrières nastreefden. En juist de moeite die De Staël moest doen om Zweden, Rusland en Pruisen te verenigen om Napoleon finaal te verslaan, toont dat die landen in beginsel andere belangen hadden dan dat. Hoe gedetailleerd zulke veelzijdigheid naar voren komt in Scotts Napoleon, beschrijf ik in het laatste deel van dit drieluik.

Dennis van der Pligt studeerde Militaire geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en Human Geography: Conflicts, Territories & Identities aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

Voetnoten

[1]Peter Raedts, De ontdekking van de middeleeuwen. Geschiedenis van een illusie (Amsterdam: Wereldbibliotheek, 2011), 127-132; Ironisch genoeg zag De Staël zélf de Franse geschiedenis als een duale strijd tussen despotisme en liberalisme. Zie Susan Tenenbaum, “Turning honour on its head: Germaine de Staël’s indictment of Napoleon”, in Germaine de Staël: Forging a politics of mediation, red. Karina Szmurlo, (Oxford: Voltaire Foundation, 2011), 125-135 ; Helena Rosenblatt, “The 2022 Besterman Lecture: ‘Napoleon’s Nemesis: Madame de Staël and the Origins of Liberalism’”, Voltaire Foundation Oxford, 28 november 2022, geraadpleegd op 13 november 2022, https://www.youtube.com/watch?v=Vy2RW6ZbV_4&t=1288s&ab_channel=VoltaireFoundationOxford.

[2]Voor De Staëls correspondentie met Napoleon en Savary van 28 september – 3 oktober 1810, zie Georges Solovieff (red.), Madame de Staël, ses amis, ses correspondants. Choix de Lettres (1778-1817) (Parijs: Éditions Klicksieck, 1970), 399-407.

[3]Jean Hanoteau (red.), Mémoires de la Reine Hortense publiés par le Prince Napoléon, tome deuxième (Parijs: Librarie Plon, 1927), 266.

[4]Toen een Zweedse gezant aan het Frans regime kwam vragen om een alliantie én een troonopvolger, ging hij onder meer vriendschappelijk op visite bij Bernadotte. Kennelijk had de maarschalk ooit Zweedse krijgsgevangen erg goed behandeld, waaronder de neef van de gezant. De Zweden dachten bovendien dat hij een goede band had met de keizer, en Bernadotte begon zich te profileren als martiaal en vaderlijk, oftwel als sterke en stabiele vorst. Zie Lisa Castro, “Un prince français en Suède. Les stratégies de légitimation dans l’édification de la dynastie Bernadotte (1810-1844)”, Les Cahiers de Framespa: True and False. Elaborations and Deconstructions 35 (2020).

[5]Anna Johnson, “Stockholm in the Gustavian Era”, in The Classical Era Volume 5: From the 1740s to the end of the 18th Century, red. Neal Zaslaw (London: Palgrave Macmillan, 1990), 327-329.

[6]Solovieff (red.), Madame de Staël, 446.

[7]Hoewel Frankrijk in 1812 zowel Zweeds als Russisch gebied met soldatenvoeten treedde, bleef samenwerking aanvankelijk uit. Logisch, want de twee landen hadden net een oorlog om Britse handel en Finland uitgevochten, de recentste episode van hun eeuwenlange strijd om het Baltisch gebied. Militair verzwakt en diplomatiek afgedreven van grootmachten Groot-Brittannië en Rusland, hadden de Zweden vervolgens in Frankrijk een nieuwe bondgenoot gevonden, en Bernadotte als kroonprins uitgenodigd. Zie Alexander Mikaberidze, The Napoleonic Wars: A Global History (Oxford & New York: Oxford University Press, 2020), 346-367.

[8]Solovieff (red.), Madame de Staël, 432; Generaal Kutuzov probeerde ondanks de aftocht bij Borodino de slag te verbeelden als overwinning. Dit propagandistisch beeld hield niet volledig stand. Toch roept het de vraag op waarom De Staël precies zulke warme gevoelens lijkt te koesteren bij die slag ten overstaan van Bernadotte. In hoeverre had ze als buitenstaander grip op militaire zaken? Was zij gevallen voor de propaganda van Kutuzov? Of ging ze er maar gewoon in mee om de relatie te verbeteren? Zie Adam Zamoyski, 1812. Napoleons fatale veldtocht naar Moskou, vert. Han Meyer (Amsterdam: Uitgeverij Balans, 2007), 256-260.

[9]Precies dit is vaak een los eind geweest in de militaire en geopolitieke geschiedenis: waarom vecht Rusland door in 1813 en in 1814? Zamoyski negeerde de vraag nagenoeg, al zijn hij en Lieven het eens dat tsaar Alexander I was gaan geloven dat hij de redder van Europa moest zijn. Lieven zag verder dat Rusland kans zag zijn leger voldoende opnieuw op te bouwen in de winter van 1812-1813. Zowel Zamoyski, Lieven als Mikaberidze beschrijven wel de diplomatieke situatie. En, belangrijk voor nu, precies daarop had De Staël invloed. Adam Zamoyski, Rites of Peace: The Fall of Napoleon and the Congress of Vienna (New York: Harper Perennial, 2007); Dominic Lieven, Russia against Napoleon: The Battle for Europe, 1807-1814 (Londen: Allen Lane, 2009), 285 e.v.; Mikaberidze, The Napoleonic Wars, 552 e.v.

[10]Glenda Sluga, “Madame de Staël and the Transformation of European Politics, 1812–17”, The International History Review 37:1 (2015): 142-149; Ook de Russisch-Pruisische relatie was moeizaam, en ook zij verschilden van mening over Duitsland. Sommige Pruisen droomden van een nationale opstand in de Duitse landen tegen het Napoleontisch gezag. De Russen vonden dat over het algemeen maar een idee dat rook naar Jacobinisme, juist dat waartegen ze dachten te vechten. Zie Lieven, Russia against Napoleon.